آبخیزداری ارزان‌ترین، محیط‌زیستی‌ترین و موثرترین راهکار مقابله با پدیده گردوغبار است. با آبخیزداری میتوان از اتلاف میلیاردها تومان بودجه مملکت جلوگیری کرد.
یکی از مشکلات و بحران‌های محیط‌زیستی کشور، پدیده گردوغبار و ریزگرد است که طی سال‌های اخیر تشدید طوفان‌‌های گردوغبار از لحاظ شدت، وسعت و تکرار و تاثیرگذاری آن بر مناطق غرب، جنوب و مرکز، کشور را با پدیده جدید و متفاوت با روند طبیعی مواجه ساخته است که به‌منظور بررسی علل تشدید این پدیده، تحولات منطقه باید مورد واکاوی قرار گیرد. همچنین طی سال‌های اخیر بسیاری از استانهای کشور (حدود 25 استان) به‌خصوص استانهای خوزستان و سیستان‌وبلوچستان را درگیر کرده است. گردوغبار علاوه‌بر پیامدهای بهداشتی و سلامت، خسارت اقتصادی میلیون‌ها دلاری به‌دنبال داشته است.
بررسی ها نشان می‌دهد 60درصد کانون‌های گردوغبار در ایران، منشا داخلی داشته است. عوامل متعددی را میتوان برای پدیده گردوغبار برشمرد که از جمله عوامل اصلی میتوان به دما، رطوبت و پوشش گیاهی اشاره کرد. البته بخشی از ریزگرد کشور، مربوط به همسایه‌ها مثل عراق و عربستان است که میتوان با دیپلماسی فعال محیط‌زیستی برای آن چاره اندیشیده شود.
طی سالیان اخیر راه‌های مختلفی برای مقابله با پدیده گردوغبار در ایران به‌کار گرفته شده است. یکی از این راهکارها، مالچ‌پاشی نفتی است. اما این راهکار قدیمی (پنجاه سال پیش از این راهکار استفاده شده است) که در دنیا منسوخ شده است، معایب و آثار ناگوار متعددی بر انسان، محیط‌زیست و منابع طبیعی دارد که از جمله این مضرات، میتوان به این موارد اشاره کرد:
♦ پرهزینه‌بودن و گران‌بودن
♦ سرطان‌زابودن مالچ نفتی
♦ افزایش حرارت و گرمای مناطق مالچ‌پاشی‌شده
♦ نابودی گیاهان و جانوران ریز و تخریب منابع طبیعی
♦ غیرنفوذ ساختن زمین هنگام بارش باران و افزایش سیل
♦ عدم امکان حرکت و رفت‌وآمد روی مناطق مالچ‌پاشی‌شده
♦ عدم پایداربودن (حداکثر دوام مالچ سه سال است و بعد از آن شبیه به دوده بخاری شده که عامل سرطان خواهد بود)
متاسفانه علی‌رغم پیامدها و آثار مخرب مالچ‌پاشی، تاکنون عمده راهکار برای مقابله با پدیده گردوغبار در بعضی استان‌ها به‌خصوص استان خوزستان مالچ‌پاشی نفتی بوده است. یکی از علل اصلی استفاده از راهکار غیرمحیط‌زیستی مالچ‌پاشی نفتی، قوانینی بوده است که مسئولان را ملزم به اجرای آن کرده است. برای نمونه در قانون بودجه سال 1398 دراین‌باره چنین بیان شده است:
«شرکت ملی نفت ایران مکلف است حداکثر مبلغ شصت هزار میلیارد (60.000.000.000.000) ریال معادل حداقل چهارمیلیون تن مواد اولیه قیر(vb ) رایگان از منابع دریافتی بابت خوراک مایع تحویلی به پتروشیمی‌ها و پالایشگاه‌ها را به‌صورت ماهانه به حسابی که نزد خزانه‌داری کل کشور افتتاح میشود، واریز کند. سازمان برنامه و بودجه کشور موظف است صد‌درصد (100%) مبالغ واریزی را به‌صورت ماهانه به دستگاه‌های اجرائی ذی‌ربط در سقف سهمیه‌های زیر به‌صورت همزمان برای خرید قیر مصرفی مورد تایید سازمان ملی استاندارد ایران و تامین سایر هزینه‌های اجرای آسفالت طرح‌های مربوط تخصیص دهد. خزانه‌داری کل کشور مکلف است مبلغ تخصیص داده‌شده را به‌صورت کامل پرداخت و براساس موافقتنامه متبادله با شرکت مذکور تسویه‌حساب کند...
یازده درصد (11%) اعتبار برای انجام عملیات خاک‌پوش (مالچ‌پاشی‌کردن) سازگار با محیط‌زیست مورد تایید سازمان ذی‌ربط، در اختیار وزارت جهاد کشاورزی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور»
لازم به ذکر است به گفته مسئولان در سال‌های 96 و 97، 250 میلیون دلار و در سال 98، 100 میلیون یورو اعتبار برای مقابله با پدیده گردوغبار اختصاص یافته است. در سال 99 نیز طبق قانون برنامه بودجه، قرار است مبلغ 20 میلیون یورو برای مقابله با پدیده گردوغبار و ریزگرد تخصیص یابد.
استفاده از مالچ‌پاشی نفتی برای مقابله با ریزگرد درحالی انجام میشود که راهکارهای بهتر و به لحاظ اقتصادی، ارزان‌تر و به‌صرفه‌تر دیگری وجود دارد و آن راهکار آبخیزداری است. مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای درباره نقش موثر آبخیزداری در جلوگیری از ریزگردها می‌فرماید:
«یکی از کارهای مهمّ لازم... آبخیزداری است. اگر چنانچه آبخیزداری را دستگاه‌های مربوط جدّی بگیرند و اهمّیّت بدهند - چه آنچه مربوط به وزارت کشاورزی است، چه آنچه مربوط به وزارت نیرو است - هم جلوِ سیلاب‌های بی‌مورد گرفته میشود، هم جلوِ ریزگردها گرفته میشود و هم بقیّۀ فواید گیاهان و درخت بر آن مترتّب میشود.» (بیانات پس از کاشت نهال در هفتۀ منابع طبیعی 15 اسفند 96)
با توجه به مضرات و آثار ناگوار مالچ‌پاشی نفتی به‌خصوص غیراقتصادی و غیربهداشتی بودن آن، توصیه میشود برای مقابله با پدیده گردوغبار، آبخیزداری و آبخونداری که به مراتب نسبت به راهکارهای دیگر، ارزان‌تر، موثرتر و محیط‌زیستی‌تر است مورد توجه جدی واقع شود تا در راستای عمل به اقتصاد مقاومتی، از اتلاف بیت‌المال و تخریب منابع طبیعی با انجام راه‌کارهایی همچون مالچ‌پاشی نفتی جلوگیری به عمل آید.
در بیان اهمیت و ضرورت پرداختن به پدیده گردوغبار و راه مقابله با آن، محمود عرب‌خدری، عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و دبیر چهارمین همایش آبخیزداری معتقد است: در دهه اخیر تعداد روزهای وقوع گردوغبار و شدت طوفان‌‌های گردوغبار به‌شدت افزایش یافته به‌نحوی که فراوانی آن‌ها در کشور ایران تنها در 3 سال اخیر 10 برابر شده است. یکی از علل و عوامل عمده گردوغبار، عدم توجه به ضرورت اعمال مدیریت جامع آبخیزها و حفاظت از منابع آب و خاک است که سالانه میلیاردها دلار به اقتصاد کشور خسارت وارد می‌‌کند.
با توجه به آثار مخرب بهداشتی، اجتماعی و زیست‌محیطی و خسارات فراوان اقتصادی و مالی طوفان‌‌های گردوغبار، میتوان این بحران را به مثابه تهدید بالقوه‌‌ای برای امنیت زیست‌محیطی و ملی ایران تلقی کرد؛ به‌طوری‌که این پدیده بخش‌‌هایی از زندگی مردم را دچار اختلال کرده و کیفیت زندگی را در برخی استانهای کشور به‌شدت تحت‌الشعاع قرار داده است و بهترین راه مقابله با این معضل، توجه به آبخیزداری و مدیریت جامع حوزه آبخیز می‌‌باشد.
منبع: تسنیم