«ایدز» و «HIV (Human Immunodeficiency Virus، ویروس نقص ایمنی انسانی)»، دو واژه بسیار شناختهشده و نگرانکننده برای مردم تمامی کشورهای جهان است. براساس آمار سازمان بهداشت جهانی (World Health Organization: WHO) در سال 2017، 940 هزار نفر در جهان در اثر ویروس HIV جان خود را از دست دادهاند و بیش از 9/36 میلیون نفر با این ویروس زندگی میکنند. با وجود نرخ کاهشی 18 درصدی آلودگی به HIV از سال 2010 تا 2016، این ویروس همچنان یکی از معضلات جدی جهانی در حوزه سلامت است.
نمودار 1 : میزان آلودگی جهانی به ویروس HIV از سال 1990 تا 2016
میزان آلودگی از سال 2010 تا 2016، 18 درصد کاهش داشته است.
تاکنون دو گونه مختلف از ویروس HIV شناخته شده است: HIV-1 و HIV-2 که هر دو متعلق به نخستینسازان مرکز آفریقا بوده و در اوایل قرن بیستم به انسان منتقل شدهاند. از این دو گونه، HIV-1 گونه مهاجمتر و واگیردارتر است. منشا این ویروس مناطق جنوبی کامرون بوده و گونه تکامل یافته ویروس نقص ایمنی میمونی (Simian Immunodeficiency Virus: SIV) است که در بین شامپانزههای وحشی شیوع دارد. گونه HIV-2 ویروس تکاملیافته SIV شایع در میان میمونهای منگابی دودی در غرب آفریقا است. این گونه نسبت به HIV-1 واگیری کمتری دارد؛ به این معنی که افرادی که در معرض آن قرار میگیرند، احتمال کمتری دارد به HIV آلوده شوند.
HIV و ایدز در زمره بیماریهای زئونوز (Zoonotic) قرار دارند. «زئونوز» بیماری مشترک بین انسان و حیوان است و از حیوان به انسان منتقل میشود. زئونوزها از طریق ویروسها، باکتریها، انگلها و قارچهایی به انسان منتقل میشوند که ممکن است حتی برای جانور میزبان بیماریزا نباشند. نمونه روشن این موضوع، ویروس HIV است که میزبان اولیه (میمون) نسبت به گونه ابتدایی ویروس (SIV) ایمنی دارد، اما پس از انتقال ویروس به انسان به واسطه جهشها و سیر تکاملی، ویروس خطرناک HIV به وجود آمد.
ویروس HIV تنها از انسان به انسان قابل انتقال است. ازاینرو، HIV در مرحله آخر طبقهبندی بیماریهای زئونوز قرار میگیرد. در این مرحله، عامل بیماریزای حیوانی پس از انتقال به انسان و طی مراحل مختلف و متعدد جهش و تکامل، به گونه جدیدی تبدیل میشود که تنها مختص انسان است.
جهش و تکامل SIV و تبدیل آن به HIV را برای سایر ویروسهای مشترک بین انسان و حیوان نیز میتوان متصور شد. ویروس آنفلوانزا یکی از نمونههایی است که شاید در اثر عدم مراقبت و کنترل، سرنوشتی مشابه SIV در انتظار آن باشد (تصویر یک، شمای کلی از به وجود آمدن ویروس جدید آنفلوانزای انسانی از دو ویروس آنفلوانزای پرندگان و آنفلوانزای انسانی است).
تصویر 1: تغییر ژنتیکی ویروس آنفلوانزا
تاکنون بیش 10 سروتیپ مختلف برای آنفلوانزای تیپ A شناسایی شده است. جدول یک، موارد آلودگی انسانی سروتیپهای شناخته شده آنفلوانزای تیپ A و موارد فراگیری جهانی را نشان میدهد.
جدول یک: موارد آلودگی انسانی سروتیپهای شناخته شده آنفلوانزای تیپ A
عامل آلودگی
|
سروتیپ
|
عامل آنفلوانزای اسپانیایی در سال 1918 و آنفلوانزای خوکی در سال 2009
|
H1N1
|
عامل آنفلوانزای آسیایی در سال 1957
|
H2N2
|
عامل آنفلوانزای هنگکنگی در سال 1968
|
H3N2
|
عامل آنفلوانزای پرندگان در سال 2004
|
H5N1
|
دارای پتانسیل غیرمعمول زئونوزی
|
H7N7
|
فراگیر بین انسان ، خوک و پرندگان
|
H1N2
|
مشاهده موارد متعددی از آلودگی کودکان تا سال 2009 در هنگکنگ
|
H9N2
|
مشاهده سه مورد آلودگی انسانی در سالهای 2002، 2003 و 2016 در آمریکا
|
H7N2
|
مشاهده شده در مرغداریهای آمریکای شمالی در سال 2004
|
H7N3
|
مشاهده اولین مورد سرایت به انسان در سال 2004 در مصر
|
H10N7
|
عامل اپیدمی انسانی حال حاضر در چین و دارای بالاترین پتانسیل فراگیری جهانی
|
H7N9
|
مشاهده تنها یک مورد انسانی
|
H6N1
|
برخی از این سروتیپهای شناسایی شده تنها در میان جانوران (پرندگان آبزی، ماکیان، خوک و ...) گزارش شدهاند، اما براساس گزارشات WHO سروتیپهای H5N1، H7N9 و H9N2 (آنفلوانزای پرندگان) و H1N1، H1N2، H3N2 (آنفلوانزای خوکی) در اثر تماس مستقیم یا غیرمستقیم از حیوان به انسان قابل انتقال هستند. در سال 2013 چین اولین مورد از آلودگی به ویروس H7N9 را اعلام کرد. این گزارش و گزارشهای متعدد دیگر از ابتلا به ویروسهای H7N7 و H9N2 را میتوان شواهدی از جهش و تکامل ویروس آنفلوانزا در نظر گرفت.
تاکنون جهشهای مشاهده شده در ویروس آنفلوانزا تنها به تیپ A محدود بوده است، اما با وجود ماهیت جهشپذیر ویروسها، امکان تغییر در سایر تیپهای آنفلوانزا چندان دور از ذهن نیست.
شاید در نگاه اول از نظر صعبالعلاج بودن بیماری، مقایسه HIV و آنفلوانزا بیتناسب باشد، اما انتقال آسان و سرعت بالای تبدیل شدن آن از یک معضل محلی به یک بحران منطقهای و جهانی، میتواند آنفلوانزا را به بحرانی هولناکتر از HIV تبدیل کند.