طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی یکی از مهم‌ترین طرح‌های وزارت جهاد کشاورزی در جهت کاهش وابستگی به خارج و تامین نیاز روغن کشور در داخل است؛ طرحی که به سرانجام رسیدن آن می‌تواند منجر به تامین امنیت‌غذایی، اشتغال‌زایی و جلوگیری از خروج ارز از کشور شود. هر چند که طی سال‌های گذشته دولت بر اجرای این طرح تاکید زیادی داشته و حدود ١٠درصد نیز ضریب خوداتکایی بهبود یافته اما عقب‌ماندگی زیادی در برنامه مشاهده می‌شود. طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی یکی از هشت طرح خوداتکایی محصولات اساسی بود که توسط وزارت جهاد کشاورزی شد. اجرای این طرح ۱۰ ساله که تا افق ۱۴۰۴ تدوین شده بود از نیمه دوم سال ۹۴ آغاز شد.
در این زمینه علیرضا مهاجر، مجری دانه‌های روغنی وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده بود:
«ما برنامه‌ای ۱۰ ساله برای خوداتکایی در این زمینه داریم که بر این اساس باید تا در پایان این ۱۰ سال، حداقل ۷۰درصد نیاز کشور را به روغن در داخل تامین کنیم؛ بیشترین تمرکز ما در این زمینه روی محصول کلزا است چراکه این دانه در پاییز کشت می‌شود و از نزولات جوی استفاده می‌کند بنابراین به حل بحران کم آبی کشور نیز کمک خواهد شد.»
۱۰ درصد رشد، ٤سال بعد از اجرای طرح خوداتکایی
باگذشت حدود ٤ سال از اجرای این طرح، پیش‌بینی‌های مسئولان وزارت جهاد کشاورزی تاکنون محقق نشده و عقب‌ماندگی زیادی در این حوزه مشاهده می‌شود. به‌عبارتی طی این سال‌ها گذشته میزان خوداتکایی تنها حدود ۱۰درصد رشد کرده و از شش درصد به ١٦درصد رسیده است. همچنین وضعیت موجود نیز گویای این نیست که مسئولان بتوانند در مدت باقی مانده عقب‌ماندگی ایجادشده را جبران کنند و به اهداف برنامه دست یابند.
به گفته مسئولان وزارت جهاد کشاورزی در سال ۹۴، حدود ۹۶درصد از روغن مورد نیاز کشور، وارداتی بود و ۶درصد تولید داخل محسوب می‌شد و درحال‌حاضر ۱۶درصد روغن مورد نیاز کشور تولید داخل است.
در همین زمینه سیدجعفر حسینی، مشاور نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی با بیان اینکه کشت دانه‌های روغنی در کشور به چند دلیل اهمیت دارد، گفت:
«دلیل نخست وابستگی شدید کشور به واردات روغن است همچنین برای تامین خوراک دام و طیور به کنجاله استحصالی از دانه‌های کشت شده نیازمندیم ضمن اینکه با کشت محصولی مانند کلزا تناوب زراعی بسیار خوبی در کشت محصولات دیگر ایجاد می‌شود. طی سال‌های گذشته تبلیغات گسترده‌ای درخصوص کشت دانه‌های روغنی به‌ویژه کلزا انجام شد و به‌همین‌دلیل کشاورزان به کشت این محصولات روی آوردند اما بی‌مهری‌های که صورت گرفت موجب دلسردی تولیدکنندگان و عقب‌نشینی آنان شد. بررسی روند تولید کلزا طی چند دوره گذشته نشان دهنده فرازونشیب زیاد در این حوزه است که این اتفاق خوبی نیست.»
حسینی با بیان اینکه کلزا همواره بیشترین افزایش قیمت را در بین محصولات کشاورزی داشته است، افزود:
«بااین‌حال هیچ‌گاه نرخ خرید تضمینی این محصول متناسب با هزینه‌های واقعی تولید و نرخ تورم نبوده است. به‌عنوان مثال سال گذشته برای نرخ خرید کلزا، ما قیمت پنج هزار و ۹۰۰ تومان را تعیین کردیم و پیشنهاد دادیم، اما نرخ پیشنهادی شورای اقتصاد برای این محصول ۴ هزار و ۶۶۰ تومان بود که این دلیل عمده عدم استقبال کشاورزان از کشت کلزا در سال‌جاری بود.»
وی کمبود ماشین‌آلات و ضعف در این حوزه را از دیگر دلایل عدم توسعه کشت کلزا اعلام کرد و افزود:
«وقتی کاری را از صفر تا صد درست و اصولی انجام می‌دهید اما در لحظه آخر به مشکل بر می‌خورید تمام دستاوردها از بین می‌رود. وضعیت ناوگان مخصوص برداشت کلزا نیز چندان مناسب نیست و برداشت به میزان اندک در داخل کشور وجود دارد بنابراین هم موقع برداشت ریزش داریم وهم محصول دچار ناخالصی می‌شود و زمان تحویل افت می‌خورد که این به کشاورز خسارت می‌زند. همچنین هنگام برداشت کلزا با کمباین تخصصی، حدود ۳درصد وزن محصول برداشت شده ریزش محصول وجود دارد به‌طوری‌که در برداشت کلزا با کمباین غیرتخصصی، میزان ریزش حداقل ۲ تا ۳ برابر می‌شود.
این فعال بخش خصوصی با بیان اینکه در بحث خرید نیز حمایت کافی از تولیدکننده نمی‌شود، افزود: واردات روغن با ارز دولتی باعث شده واردات به‌صرفه‌تر از تولید باشد و به‌همین‌دلیل بنده معتقدم ارز ۴۲۰۰ تومانی واردات روغن باید حذف شود. اگر واردات کالا گران شود در نتیجه دست‌اندرکاران به تولید داخل اهمیت بیشتری می‌دهند و تولید توسعه می‌یابد چرا که با دلار ۲۰ هزار تومانی واردات هیچ کالایی به‌صرفه نخواهد بود.
حسینی، مشاور نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی با بیان اینکه محصولاتی مانند گلرنگ و آفتابگردان محصولات کم آب بری هستند، گفت: به‌دلیل بحران آب موجود می‌توانستیم در زمینه توسعه کشت این محصولات اقدامات خوبی انجام دهیم که متاسفانه به‌دلیل عدم حمایت‌های کافی کشت آن‌ها به‌شدت محدود شده این درحالی است که اراضی و ظرفیت‌های لازم را برای توسعه این کشت در اختیار داریم.
همچنین محمدشفیع ملک‌زاده، رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی کشور با بیان اینکه سیاست‌گذاری‌های نادرست سازمان برنامه و بودجه و شورای اقتصاد در بحث تعیین قیمت کلزا موجب شد تا برنامه کشت این محصول تحقق نیابد، گفت:
«علی‌رغم پیشنهادات تشکل‌های بخش خصوصی و وزارت جهاد کشاورزی، حداقل قیمت را برای کلزا تعیین کردند که برای کشاورزان مقرون به‌صرفه نبود و درنهایت کشاورزان استقبال زیادی از کشت نکردند. سال ۹۶، دولت وعده‌های زیادی را درزمینه تولید کلزا به کشاورزان دادند که هیچ‌کدام آن‌ها عملی نشد و همین مساله نیز از دیگر دلایل بی‌رغبتی کشاورزان به کشت بوده است. به‌عنوان‌مثال وعده‌هایی درباره تعیین نرخ منطقی و خوب و همچنین در حوزه بیمه محصول به کشاورزان داده شد که هیچ‌کدام آن‌ها عملیاتی نگردید و کلزاکاران شاکی بودند که دولت به تعهدات خود عمل نکرده است. حتی در بحث پرداخت مطالبات نیز حتی همین امسال هم تاخیر زیادی وجود داشت تا پول کشاورزان را بدهند و همه این موارد باعث بی‌رغبتی کشاورزان می‌شود.»
وی ادامه داد: کلزا محصولی است که خریدار آن دولت است و هر کسی نمی‌تواند آن را خریداری کند بنابراین توسعه کشت آن به حمایت‌ها و مشوق‌های دولتی نیازمند است که این حمایت‌ها نیز انجام نمی‌شود.
به‌طورکلی ضعف وزارت جهاد کشاورزی در حمایت از تولیدکنندگان و عدم تحقق وعده‌های داده شده از قبیل حمایت‌های بیمه‌ای، تامین به موقع بذور، تامین کمباین تخصصی برداشت و همچنین ضعف دولت در قیمت‌گذاری و پرداخت بهموقع وجه کلزا را از جمله موانع جدی موجود در این حوزه می‌توان عنوان کرد. همچنین فقدان مکانیزاسیون مناسب، نبود تکنولوژی‌های روز و مواردی از این قبیل در عدم تحقق طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی مؤثر است.
منبع: مهر