بیماری هاری یکی از مهمترین بیماریهای مشترک میان انسان و حیوانات است که در بسیاری از نقاط جهان شایع بوده و در ایران نیز یک اولویت اصلی بهحساب میآید.
هاری نوعی بیماری ویروسی است که موجب التهاب حاد مغزی میشود. عامل بیماری ویروسی از خانواده Rhabdoviridae است و با تهاجم به اعصاب حیوانات خونگرم اهلی و خانگی (سگ، گربه و ..) و وحشی (گرگ، روباه و ...)، منجر به بروز علائم خاص بیماری و درنهایت مرگ جاندار میشود. بیماری از راه گازگرفتگی یا خراش توسط حیوان آلوده و مبتلا انتقال پیدا میکند. وجود ویروس هاری در بزاق این جانداران به ابتلای انسان یا حیوان منجر خواهد شد. مرگ جانداران مبتلا در این بیماری حتمی است. بنابراین، از بیماریهای حائز اهميت بین انسان و حیوان به شمار میرود.
البته در صورت گزیده شدن، تنها در صورتی احتمال ابتلا به هاری وجود دارد که حیوان حامل ویروس هاری باشد، بنابراین هر گازگرفتگی منجر به انتقال بیماری هاری نمیشود، بااینحال اقدامات درمانی و پیشگیرانه پس از گزیدهشدن ضروری است.
با توجه به درصد کشندگی بالا، برنامه مراقبت از تمامی آسیبدیدگان حیوانگزیده، بهمنظور جلوگیری از ابتلا به هاری با جدیت توسط عوامل اجرایی وزارت بهداشت در سطوح مختلف در حال اجراست و باوجود افزایش موارد حیوانگزیدگی، موارد ابتلای انسانی هاری رو به کاهش است. این کاهش میتواند ناشی از بهبود سیستم مراقبت در کشف بهموقع افراد حیوانگزیده، اقدامات پیشگیرانه و درمان بهموقع آنها باشد. هرچند برای رسیدن به هدف نهایی یعنی حذف و ریشهکنی بیماری هاری، در جهت بالا بردن سطح آگاهی جامعه، تقویت سیستم پیشگیری، مراقبت و... باید تلاشهای بیشتری صورت گیرد.
این بیماری عفونی و کشنده ویروسی به دو شکل تحریکی (هاری خشمگین) و فلجی (هاری ساکت) ظاهر میشود. هاری مخصوص گوشتخواران اهلی و وحشی است، انسان و سایر حیوانات بهطور تصادفی و اغلب از طریق حیوانگزیدگی به آن مبتلا میشوند.
هاری در ایران
بیماری هاری در ایران بومی است. امروزه بیش از 100 هزار نفر در سال به علت گزش حیوانات مشکوک به هاری در کشور درمان ضدهاری میشوند. بهعنوانمثال طبق گزارشات انستیتو پاستور در سال 1360 که اوج مبتلایان به هاری حیوانی در تهران به 59 مورد رسید، طرحی با عنوان مبارزه با هاری و از بین بردن سگهای ولگرد در تهران به اجرا درآمد و در سال 1367 تهران عاری از بیماری هاری شد و این شرایط تا سال 1379 ادامه یافت. ولی به علت جدی گرفتهنشدن و ادامه نیافتن این طرح تا سال 1381 چند مورد از ابتلا به بیماری هاری در تهران دیده شد. این موارد نهتنها در تهران صادق است بلکه موارد مثبت هاری انسانی و حیوانی در نقاط دیگر کشور نیز وجود دارد.
بهتر است افراد قبل از اقدام به خرید حیوانات خانگی اطلاعات لازم را در مورد نحوه نگهداری آنها کسب کنند. با مراجعه منظم و دورهای به مراکز دامپزشکی، انجام واکسیناسیون و سایر مراقبتهای پیشگیرانه، علاوهبر تضمین سلامت حیوان، خطر بیماریهای قابل انتقال به انسان به میزان قابلتوجهی کاهش پیدا میکند.
واکسیناسیون سگهای صاحبدار و جمعآوری و معدوم نمودن سگهای ولگرد از روشهایی است که تا اندازه زیادی میتواند در کاهش ابتلا به بیماری موثر واقع شود. هاری در ایران از معضلات بهداشتی- اقتصادی است و تقریبا تمامی استانها به این بیماری آلوده هستند. با توجه به آمارهای ارائهشده از سوی انستیتو پاستور ایران، بیشترین موارد بیماری در حاشیه دریای خزر، نواحی شمالشرقی، جنوبغربی و استان کرمان دیده میشود.
راههای سرایت بیماری به انسان و حیوان
گاز گرفتن: اصلیترین راه سرایت بیماری، گاز گرفتن بهوسیله حیوان هار است، کشیده شدن پنجه آغشته به بزاق حاوی ویروس هاری (بهویژه در گربهسانان) نیز بیماری را منتقل میکند.
پوست: وجود کوچکترین خراش یا زخم در پوست، بیماری هاری را منتقل میکند.
نسوج مخاطی: ویروس هاری از طریق مخاط آلوده نیز به انسان و حیوان سرایت میکند. بنابراین سگها و گربههای بهظاهر سالم که در دوره نهفتگی بیماری هاری هستند، از طریق لیسزدن لب، چشم و بینی کودکانی که با آنها بازی میکنند، بیماری را انتقال میدهند.
تنفس: سرایت بیماری هاری از طریق تنفس، بهویژه در غارهای محل زندگی خفاشهای آلوده امکانپذیر است.
انسان به انسان: تابهحال موارد معدودی از سرایت هاری از طریق پیوند اعضا گزارششده است.
علائم بیماری در حیوان
تمامی پستانداران اهلی و وحشی به بیماری هاری حساس هستند. دوره نهفتگی بیماری در سگ و گربه معمولا 2 تا 3 هفته و گاهی چند ماه است. در بعضی موارد 3 تا 10 روز قبل از بروز علائم بالینی در سگ و گربه، ویروس موجود در بزاق حیوان میتواند بیماری را منتقل کند. علائم بالینی حداکثر تا 10 روز بعد در حیوان ظاهرشده و خواهد مرد. بنابراین بعد از گازگرفته شدن توسط این دو حیوان، آنها باید تا 10 روز در شرایط قرنطینه نگهداری شوند. پس از طی دوره نهفتگی، اولین علامت بیماری، تغییر در رفتار و عادتهای حیوان است به این شکل که یا بیش از اندازه به صاحب خود انس پیدا میکند و یا خشمگین و بیقرار شده و غذای خود را به دلیل اختلال در بلع بهخوبی نمیخورد.
پیشرفت بیماری در برخی موارد بهصورت فلجی (هاری ساکت) است، به این علت که حیوان به گوشهای پناه میبرد و دستها، پاها و سایر اندامهایش بهتدریج فلج شده و درنهایت به علت فلج دستگاه تنفسی میمیرد. اما در بیشتر موارد حیوان پریشان، مضطرب، کمکم وحشی و درنده (هاری خشمگین) میشود و به گازگرفتن اشیای مختلف میپردازد، صدای این نوع حیوانات خشن و ناموزون و درندگی در چهره آنها کاملاً پیداست. آنها محل زندگی خود را ترک میکنند و بیهدف به هرجایی میروند و به انسانها و حیوانات سر راه خود حمله میبرند و بهزودی به دلیل دوندگی زیاد، گرسنگی و تشنگی ناشی از فلج دستگاه تنفسی خواهند مرد.
علائم بیماری در انسان
دوره بیماری در انسانها به 4 مرحله تقسیم میشود:
مرحله نهفتگی: این مرحله بهطورمعمول در انسان 15 روز تا 3 ماه بهطول میانجامد. اما از چند روز تا چند سال هم مشاهده شده است. طول دوره نهفتگی بهشدت زخم، تعداد جراحات و محل آنها بستگی دارد. بهعنوانمثال گازگرفتگی صورت زودتر موجب بروز علائم بیماری میشود. مواردی چون سوش ویروس آلودهکننده، سن، گازگرفتگی از روی لباس یا وسایل حفاظتی نیز در طول دوره نهفتگی تأثیر گذارند.
مرحله بروز علائم اولیه: این مرحله بهطورمعمول 1 تا 4 روز بهطول میانجامد. در پایان دوره نهفتگی ویروس هاری به محل اتصال عصب و عضله یا انتهای اعصاب حرکتی سطحی نفوذ کرده و بهطرف نخاع و سیستم اعصاب مرکزی حرکت میکند. علائم اولیه هاری عبارت است از: تب و لرز، خستگی، سردرد، ضعف، درد عضلانی، بیاشتهایی، اشکال در بلع، حالت تهوع، استفراغ، اسهال، سرگیجه، ترس، عصبی شدن و تحریکپذیری. بهعلاوه علائم موضعی در محل گاز گرفتن شامل سوزش، گزگز و مورمور شدن نیز مشاهده گردیده است.
مرحله حاد عصبی:
این مرحله به دو شکل ظاهر میشود:
- شکل هیجانی یا خشمگین: علائم حرکتی شدید همچون دویدن، دست و پازدن، ناآرامی، توهم، نگرانی، هیجان، ترس از آب، دوبینی، فلج عضلات صورت، اختلال ریتم قلب و... از ویژگیهای این شکل از بیماری است. در این مرحله افزایش ترشح بزاق و اختلال در بلع، بیماری هاری را مشخص میکند. خوابآلودگی، توهم، حالت تهاجم، انقباضهای عضلانی، علائم مننژیت، تشنج، فلج موضعی و اختلالات خلقی دورهای بهسرعت ظاهر میشود. در اکثر موارد بیماران یک تا دو هفته به کما میروند و باوجود مراقبتهای شدید میمیرند.
- شکل فلجی یا ساکت: دوره بیماری در این شکل، طولانیتر از هاری خشمگین است. علائم این شکل عبارتند از: ضعف در اندام گازگرفتهشده و بهتدریج در سایر اعضا و عضلات صورت، کاهش هوشیاری، فلج پایینرونده، خوابآلودگی و کما.
مرحله کما و مرگ: درنهایت ابتلا به بیماری هاری به مرحله کما میرسد و بیمار بهعلت نارسایی و آپنه قلبی- عروقی میمیرد. از شروع علائم بالینی تا مرگ بهطور متوسط 4 تا 7 روز طول میکشد. در موارد نادر با مراقبتهای شدید، طول عمر بیماران بیشتر میشود، اما عوارض دیررس شامل نارسایی تنفسی، خونریزی دستگاه گوارش، اختلال در ضربان قلب، دیابت بیمزه و... ایجاد میشود.
درمان بیماری هاری
برای فردی که توسط حیوان مشکوک به هاری گزیده میشود شستوشوی زخم با آب و صابون، بخیه نکردن و باز بودن زخم بسیار مهم و اساس کنترل و پیشگیری از بیماری هاری است. به دلیل حساس بودن ویروس هاری به نور و جریان هوا، زخم نباید بخیه زده شود، پسازآن در اولین فرصت فرد باید به یک مرکز مقابله با هاری مراجعه کند تا با واکسن هاری درمان شود. معمولا دریافت واکسن تا 6 روز پس از گازگرفتگی و قبل از بروز علائم هاری، میتواند صد درصد بیماری را از بین ببرد. اما پس از بروز علائم درمان امکانپذیر نیست و بیمار طی یک تا دو هفته جان خود را از دست میدهد.
***
با توجه به روند افزایش حیوان گزیدگی و بیماری هاری، نهادهای مسئول اعم از سازمان دامپزشکی، وزارت بهداشت، انستیتوپاستور و... باید برنامهای کارآمد و عملی را در ارتباط با واکسیناسیون سگها و سایر حیوانات حساس به هاری، معدومسازی سگهای ولگرد و مشکوک به بیماری، آگاهی بخشی و اطلاعرسانی به مردم از طریق رسانههای جمعی و ... را در دستور کار قرار دهند. مردم نیز با نزدیک نشدن به سگهای ولگرد، مراجعه بهموقع به مراکز درمانی پس از حیوانگزیدگی، واکسیناسیون حیوانات خانگی و... ضمن همکاری با مسئولان بهداشت و درمان، در کنترل و کاهش بیماری هاری نقش قابلتوجهی خواهند داشت.