مالاریا مهم‌ترین بیماری انگلی و از مسائل مهم بهداشتی در دنیا است. این بیماری با نام‌های دیگری چون پالودیسم، تبولرز و تب نوبه نیز شناخته می‌شود.
نیش پشه آنوفل عامل انتقال بیماری مالاریا به انسان است. این حشره از بزرگ‌ترین تهدیدکنندگان سلامت انسان در مناطق گرم و مرطوب به‌شمار می‌رود. عفونت حاد حاصل از نیش پشه با نشانه‌هایی چون تبولرز، کم‌خونی، بزرگی طحال و حتی مرگ همراه است.
عامل بیماری
مالاریا توسط نوعی انگلی به‌نام پلاسمودیوم ایجاد و با نیش پشه آنوفل منتقل می‌شود. انگل‌ها پس از ورود به بدن وارد کبد شده در آنجا می‌توانند تا یک سال به‌صورت غیرفعال باقی بمانند. هنگامی‌که انگل‌ها بالغ شدند، وارد جریان خون می‌شوند و گلبول‌های قرمز را آلوده می‌کنند و در این زمان افراد مبتلا علائم مالاریا را نشان می‌دهند.
انواع پشه آنوفل در ایران
پشه آنوفل ناقل و میزبان نهایی انگل مالاریا است. از بین ۴۸۳ نوع آنوفلی که در دنیا شناسایی شده‌است ۷۰ گونه قادر به انتقال بیماری مالاریا هستند که از این میان ۴۰ گونه در مناطق مختلف جهان به عنوان ناقل اصلی مالاریا شناخته شده‌اند. در ایران ۲۹ گونه آنوفل شناسایی شده که گونه‌های زیر به عنوان به عنوان ناقلین قطعی بیماری مالاریا شناخته شده‌اند و عبارتند از:
آنوفل پلاسمودیوم ویواکس: 95 درصد گونه مالاریا غالب و بومی کشور از این نوع است و در مناطق جنوب شرقی کشور به ویژه در استان‌های مرزی با پاکستان حضور دارد.
آنوفل سوپرپیکتوس: در تمام فلات مرکزی ایران، مناطق کوهستانی شمال و جنوب به میزان متغیر وجود دارد. همچنین در دشت‌های ساحلی کناره دریای خزر و خلیج فارس به مقدار کم زندگی می‌کند.
آنوفل ماکولی‌پنیس: در تمام مناطق ساحلی دریای خزر و قسمت بزرگی از دشت‌ها و مناطق نیمه کوهستانی نواحی مرکزی، غربی و شرقی ایران فعال است.
آنوفل ساکاروی: در جنوب شرقی ساحل دریای خزر، کناره رود ارس و دریاچه ارومیه در استان آذربایجان، مناطق مرکزی کشور (تهران، قزوین، همدان و اصفهان) مناطق غربی و جنوب غربی و مناطق جنوبی در استان فارس (شیراز و کازرون) پراکنده است.
آنوفل کولیسیفازیس: این آنوفل در مناطق مختلف استان سیستان‌و بلوچستان و قسمت‌های شرقی استان هرمزگان و جنوب شرقی استان کرمان انتشار دارد.
آنوفل استفنسی: در تمام مناطق ساحلی، دشت‌ها و تپه ماهورهای مناطق جنوبی ایران، در استان‌های خوزستان، فارس، بوشهر، کرمان، هرمزگان و سیستان‌وبلوچستان انتشار دارد. همچنین در ایلام و گیلانغرب نیز دیده شده است.
آنوفل فلوویاتیلیس: در تمام مناطق تپه ماهوری جنوب ایران، دامنه جنوبی زاگرس از منطقه قصرشیرین و گیلانغرب تا شرقی‌ترین منطقه جنوبی ایران در سیستان‌وبلوچستان انتشار دارد.
آنوفل دتالی: انتشار آن تقریبا مشابه آنوفل فلوویاتیلیس است، به‌اضافه چند کانون محدود و مجزای دیگر، مانند یزد، مناطق نزدیک همدان و قسمت شرقی کویر نمک (منطقه طبس).
مراحل ورود انگل به بدن انسان
مراحل ورود انگل مالاریا به بدن انسان به 3 مرحله تقسیم می‌شود که هر مرحله نشانه‌های منحصر به خود را دارد. این مراحل عبارتند از:
1- مرحله سرد (احساس سرما و لرزش)
2- مرحله گرم (تب، سردرد، تهوع)
3- مرحله تعریق (عرق، برگشت بدن به دمای عادی، خستگی).
علائم و نشانه‌های بیماری مالاریا
بیماری با علائمی چون خستگی، سردرد، تهوع، درد عضلات، تبولرز و... آغاز و با بزرگ شدن طحال و کبد وارد مراحل پیشرفته می‌شود و بیشتر بیماران ترکیبی از این علائم را دارا هستند.
در کشورهایی که مالاریا نادر است (از جمله کشورهای اروپایی، آمریکای شمالی و...) این علائم ممکن است به آنفلوآنزا، سرماخوردگی یا بیماری‌های عفونی نسبت داده شود، اما در کشورهایی که مالاریا رایج است (مانند کشورهای قاره آفریقا، آسیای شرقی و مدیترانه) حتی بدون آزمایش این بیماری قابل تشخیص است.
روش‌های انتقال مالاریا
به‌طورکلی انتقال مالاریا به 2 صورت اتفاق می‌افتد؛ یکی انتقال از طریق نیش پشه آنوفل و دیگری انتقال از طریق تلقیح که عمده‌ترین راه انتقال بیماری به صورت اول است و بیشترین افراد مبتلا به مالاریا از این طریق آلوده شده‌اند. در صورتی که بیماری از راه‌های دیگری منتقل شود به آن مالاریای تلقیحی گفته می‌شود، این موارد نسبت به انتقال از طریق نیش پشه آنوفل، بسیار نادر بوده و کم اتفاق می‌افتد.
انتقال بیماری مالاریا به دو صورت رخ می‌دهد که برای این انتقال، روش‌های مختلفی تا این لحظه شناسایی شده است که عبارتند از:
گزش توسط پشه‌هاي آنوفل ماده آلوده: شايع‌ترين و معمول‌ترين روش انتقال مالاريا است. اين پشه براي باروري تخم‌هاي خود ناگزير به خونخواري شبانه است و ممكن است از يك فرد آلوده به مالاريا خونخواري كند که در این صورت پلاسموديوم‌ها در معده آنوفل ماده تغيير شكل يافته و تكثير شده و بعد از يك يا دو هفته وارد غدد بزاقي پشه مي‌شود. سپس پشه با خونخواري مجدد از افراد، انگل بیماری مالاریا را منتقل مي‌كند.
انتقال خون: در افراد مبتلا به مالاریا در صورتی که درمان کامل انجام نگرفته باشد، پس از مصونیت نسبی، تعداد انگل‌ها در خون به حداقل رسیده و مانع بروز علائم بالینی می‌شود. گاهی تعداد انگل‌ها به‌حدی کم است که در آزمایش نمونه خون نمی‌توان آن‌ها را دید. ممکن است عامل مالاریا در این افراد تا سال‌ها بدون علامت باقی بماند، اگر خون افراد حامل انگل مالاریا به افراد سالم تزریق شود در گیرنده خون علائم بیماری ظاهر می‌شود.
تجهيزات پزشكي و سرنگ‌های آلوده: انتقال مالاريا از طريق وسايل و تجهيزات پزشكي که به‌صورت مناسب استریل نشده‌اند و دارای آلودگی‌های خونی هستند و همچنین سرنگ‌هاي آلوده مشترك، احتمال بالایی دارد.
انتقال ژنتیکی: در مادران باردار ممكن است انگل پلاسموديوم از طريق بند ناف به جنين انتقال يابند که در این صورت علائم بيماري از سه ماهگي به بعد بروز مي‌كند.
راه‌های مبارزه با مالاریا
در حال حاضر برنامه‌های کنترل مالاریا در مناطق آلوده کشور با توجه به 3 اصل عمده: استفاده کمتر از حشره‌کش، استفاده کنترل شده از دارو جهت درمان بیماران و تلاش برای بیماریابی و آغاز درمان موارد مثبت، بنیان گذاشته شده است.
مبارزه با مالاریا مستلزم اطلاع‌رسانی و آموزش به مردم به‌خصوص در نقاطی است که این بیماری میزان شیوع بالایی دارد. در ادامه به راهکارهایی جهت کاهش میزان ابتلا به این بیماری اشاره می‌شود:
حفاظت فردی: پرهیز از سفر به مناطق مالاریاخیز، استفاده از دستگاه‌های خنک‌کننده هوا و اجتناب از بیرون‌خوابی، استفاده از پیراهن آستین بلند و شلوار بلند در طول شب، نصب توری روی در و پنجره‌ها، استفاده از پشه‌بند آغشته به حشره‌کش، استفاده از مواد دورکننده حشرات و...
بهسازی محیط: دفع بهداشتی زباله‌ها، شن‌ریزی معابر، جدول‌بندی و هدایت آب‌های سطحی و...
مبارزه مکانیکی: پرکردن گودال‌ها و آبگیر‌ها، زه‌کشی و خشکاندن مانداب‌های غیرقابل استفاده و...
مبارزه شیمیایی: استفاده از حشره‌کش‌ها، سم‌پاشی فضایی و...
مبارزه بیولوژیک: عقیم‌سازی پشه ناقل بیماری، استفاده از حشرات شکارچی و...