از شايع‌ترين عفونت‌هاي انساني در سطح دنیا «مالاريا» است. براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، آمار مرگومیر ناشی از این بیماری تا امروز بیش از 540 هزار نفر بوده است. مالاریا از بیماری‌های خطرناکی است که تا سال 2050 در برنامه کنترل و ریشه‌کنی سازمان بهداشت جهانی قرار دارد.
انگل مالاریا توسط پشه آنوفل به انسان منتقل می‌شود. این نوع پشه از بزرگ‌ترین تهدیدات سلامت انسان در مناطق گرم و مرطوب به‌شمار می‌رود. رطوبت نسبی مناطق مرطوب شرایط مناسبی را برای تخم‌گذاری آنوفل فراهم می‌کند. آب‌های راکد و برکه‌ها برای تخم‌ریزی، رشد و تکثیر پشه بیماری‌زای آنوفل، محیطی بسیار مناسب و مغذی محسوب می‌شود.
مالاریا به‌صورت عفونت حاد و گاهی طولانی با نام‌های دیگری چون پالودیسم، تب‌حاره‌ای، تبولرز، تب نوبه و تب متناوب نیز شناخته می‌شود.
عامل بیماری مالاریا
انگل تك سلولي پلاسموديوم، عامل بیماری تب‌دار و عفونی مالاریا است كه بدن پشه آنوفل ماده را به‌عنوان میزبان انتخاب می‌کند. مالاریا توسط نیش این نوع پشه به انسان منتقل می‌شود.
نیش آنوفل آلوده، انگل مالاریا را وارد سیستم گردش خون می‌کند و اولین جایی که انگل مالاریا شروع به تکثیر می‌کند، سلول‌های کبد است. طی ۴۸ تا ۷۲ ساعت، انگل مالاریا به دلیل تراکم بالا، سلول‌های کبدی را پاره می‌کند و وارد خون می‌شود تا در گلبول‌های قرمز خون نیز تکثیر شود. بعد از تکثیر در سلول‌های خونی و تراکم، گلبول‌های قرمز خون، پاره و تعداد انگل‌ها در خون، بیشتر و بیشتر می‌شود. در حالی که ظاهر شخص سالم به نظر می‌رسد روند آلوده شدن سلول‌های خونی به انگل ادامه دارد و پس از سه روز مجدد علائم بیماری خود را نشان خواهد داد. تب یکی از علائم مالاریا است که با پاره شدن گلبول‌های قرمز خون، بروز می‌کند. در زمانی که انگل‌ها وارد گلبول‌های جدید می‌شوند، تب قطع می‌شود؛ یعنی بیمار ۲ روز تب ندارد و روز سوم همزمان با پاره شدن مجدد گلبول‌های جدید که بر ثر تراکم بیش از حد انگل مالاریا روی می‌دهد، دوباره تب می‌کند.
بیماری مالاریا می‌تواند نشانه‌های متنوع و گسترده‌ای داشته باشد که می‌توان آن‌ها را به دوره کمون یا بیماری خیلی خفیف، شدید وحتی مرگ طبقه بندی کرد. بیماری مالاریا را بیشتر به دو نوع خفیف و شدید طبقه‌بندی می‌کنند. در صورت اقدام سریع و به موقع نسبت به درمان مالاریا می‌توان امید به بهبود داشت، اما با توجه به نشانه‌ها و علائم این بیماری که شبیه به سرماخوردگی و آنفلوآنزا است، افراد مبتلا به طور معمول نشانه‌ها را جدی نگرفته و زمانی اقدام به درمان می‌کنند که نتیجه رضایت‌بخشی ممکن است حاصل نشود.
وضعیت مالاریا در جهان
با وجود پیشرفت‌های قابل توجه در کاهش میزان ابتلا و مرگ و میر به مالاریا، این بیماری همچنان در صدر لیست بیماری‌های خطرناک سازمان بهداشت جهانی قرار دارد. براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، 212 میلیون مورد جدید مالاریا و 429 هزار مرگ در سال 2015 ثبت شده است.
سازمان بهداشت جهانی معتقد است در سال 2016، نزدیک به نیمی از جمعیت جهان در معرض خطر مالاریا قرار داشتند. سال 2000 نزدیک به 108 کشور درگیر مالاریا بوده‌اند که این تعداد کشور در سال 2016 به 91 مورد کاهش یافته و علت اصلی آن برنامه‌های کنترلی بوده است.
تصویر (1) کشورهایی را که تا سال 2000 با مالاریا درگیر بوده‌اند و کشورهایی را که در سال 2016 با اجرای برنامه‌های کنترلی با حمایت‌های داخلی و جهانی صورت داده و این بیماری در آن کشورها از بین رفته است را نشان می‌دهد.
مناطق آبی کشورهایی هستند که در آن‌ها همچنان مالاریا شایع است. مناطق سبز کشورهایی هستند که توانسته‌اند این بیماری را کنترل کنند. کشورهای سفید گزاری مبنی بر مالاریا نداشته‌اند و عاری از این بیماری هستند. مناطق طوسی کشورهایی هستند که گزارش از آن‌ها ارائه نشده است و نمی‌توان آن‌ها را در زمره کشورهای درگیری یا غیردرگیر قرار داد.
تصویر (1): مناطق درگیر با مالاریا در سال 2000 و 2016
ماخذ: سازمان بهداشت جهانی، گزارش وضعیت مالاریا در جهان، 2016
متن کامل این گزارش را در پیوست ارائه شده است.
وضعیت مالاریا در ایران
بیماری مالاریا از سال‌های دور در ایران شیوع داشته و پزشکان ایرانی با علائم بالینی آن آشنایی داشته‌اند. اصطلاحاتی همچون «تبولرز» و «تب نوبه» در مورد این بیماری بارها ذکر شده است. به‌علت تعداد بالای موارد ابتلا، ضعف، کم‌خونی، کاهش کارایی افراد، تعداد بالای مرگومیر و... بیماری مالاریا همیشه مورد توجه بوده و طی سال‌های اخیر به‌عنوان یک مساله ملی بهداشتی مطرح است.
کشور پاکستان، مبدا ابتدایی ورود مالاریا به ایران محسوب می‌شود، اما نمی‌توان این کشور را تنها مقصر این بیماری در کشور تلقی کرد. استان‌های جنوب شرق کشور به ویژه سیستان‌و بلوچستان، کرمان و و هرمزگان را با بیماری مالاریا به طور جدی درگیر هستند که از جمله علل و دلایل این درگیری، مقاومت ناقلان به حشره‌کش‌ها، مقاومت انگل مالاریا به داروی کلروکین، آب‌وهوای گرمسیری، شرایط مساعد آب و هوایی و طولانی شدن بازه زمانی انتقال، عدم وجود راه‌های ارتباطی مناسب و... است.
از 483 نوع پشه آنوفل شناسایی شده در سطح دنیا 29 گونه زندگی می‌کند که 7 گونه آن ناقل قطعی بیماری مالاریا در ایران و استان‌های جنوب شرق کشور محسوب می‌شوند و همچنان قربانی می‌گیرد.
میزان تلفات انسانی در اثر ابتلا به مالاریا تا سال‌ها سیر صعودی داشته، اما خوشبختانه از سال 2010 میلادی به این سو با اجرایی شدن برنامه‌های کنترلی، روند تلفات نزولی شده و کاهش قابل توجهی را به ثبت رسانده است. البته این روند به معنای کنترل بیماری در مناطق ذکر شده نیست.
براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، کاهش موارد ابتلا به مالاریا از سال 2010 تا پایان سال 2017 میلادی، نشان‌دهنده موفقیت‌آمیز بودن برنامه‌های کنترل و جلوگیری از شیوع مالاریا در کشور بوده است. جدول و نمودار (1) تعداد تلفات انسانی و روند کاهشی این بیماری را به واسطه انتقال از ناقل بومی طی سال‌های اشاره شده نشان می‌دهد.
جدول و نمودار (1): روند مرگومیر ناشی از موارد بومی مالاریا طی سال 2010 تا 2017
ماخذ: سازمان بهداشت جهانی، گزارش وضعیت مالاریا در ایران، 2017
انتشار مالاریا علاوه بر انگل و پشه ناقل به عوامل متعدد اجتماعی و اقتصادی همچون امکانات رفاهی اولیه، سرپناه مناسب، برق، راه، خدمات بهداشتی-درمانی، دانش کافی در زمینه پیشگیری فردی و... وابسته است، به‌خدمت گرفتن تمامی توان و ظرفیت‌های موجود در بخش‌های مختلف و توسعه و ترویج مشارکت فعال در جامعه، نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت برنامه‌های کنترل مالاریا خواهد داشت.
در گزارش سازمان بهداشت جهانی درخصوص وضعیت مالاریا در ایران، توصیه شده است که این کشور با پاکستان (همسایه مرزی خود همکاری‌های لازم را صورت دهد، چراکه تداوم ورود مالاریا از این کشور به ایران می‌تواند تمام برنامه‌های کنترلی را با شکست مواجه کند. همچنین به سرمایه‌گذاری داخلی و تامین بودجه جهت ممانعت از عقب‌گرد از وضعیت فعلی تاکید شده است.
متن کامل این گزارش را در پیوست ارائه شده است.
***
مالاریا یک بیماری شایع «از حشرات به انسان» و «انسان به حشرات» است. در عین حال این بیماری یکی از مهم‌ترین و پرهزینه‌ترین بیماری‌های عفونی در سطح جهان محسوب می‌شود که با وجود برنامه‌های کنترلی بلندمدت سازمان بهداشت جهانی، مقاومت دارویی به این بیماری در نواحی مختلف جهان به‌ویژه کشورهای آفریقای حاره روبه افزایش است. همچنین برنامه‌هایی چون استفاده از حشره‌کش‌ها با شکست مواجه خواهد شد، چراکه ضمن ایجاد مقاومت در پشه ناقل منجر به جهش ژنتیکی می‌شود.
طولانی و پرهزینه بودن روند درمان بیماری مالاریا از یک طرف و بالا بودن شدت آزار بیماری و امکان ایجاد مقاومت‌های دارویی در بیماران از طرف دیگر، بر اهمیت بالای رویکردهای کنترل و پیشگیری در مورد این بیماری تاکید دارد. راهکارهای درمانی و دارویی برای مالاریا بسیار پرهزینه است و کارایی بلندمدت ندارد، این راهکارها تاکنون موفق به ریشه‌کنی بیماری نشده و حتی در بسیاری از موارد باعث ایجاد و گسترش مقاومت‌های دارویی شده‌است. ازاین‌رو، توجه به عوامل پیشگیری نظیر کنترل زیست‌گاه‌های ناقل بیماری، عقیم‌سازی ناقل و واکسیناسیون، مورد توجه سازمان بهداشت جهانی قرار گرفته است.
بیماری مالاریا در ایران نیز یکی از مهم‌ترین بیماری‌های عفونی به‌حساب می‌آید. از زمان اجرای برنامه‌های ریشه‌کنی مالاریا در کشور، تاکنون گام‌های بزرگی در زمینه کنترل و درمان این بیماری برداشته شده است و از نتایج اولیه آن به اذعان سازمان بهداشت جهانی کاهش قابل توجه تلفات انسانی در سال 2017 به 57 مورد در مقایسه با 1847 مورد سال 2010 است. اما هنوز مالاریا در جنوب شرقی ایران به ویژه استان‌های سیستان‌وبلوچستان، هرمزگان و قسمت‌های گرمسیری کرمان شایع است. این نواحی «منطقه مالاریای مقاوم ایران» نامیده می‌شود، زیرا کنترل مالاریا در این مناطق (به‌دلیل نزدیکی به پاکستان) نسبت به سایر قسمت‌های کشور مشکل‌تر است و اکثر موارد ابتلا به بیماری از این مناطق گزارش می‌شود.
به يقين کنترل و کاهش تلفات بیماری مالاریا در کشور بدون مشارکت مردمى و همکاری شوراهاى بهداشت کشور، استان، شهرستان و بخش و روستا که تجسمى عينى از همکارى‌هاى بين بخشى و مشارکت‌هاى مردمى است، امکان‌پذیر نبوده است. از این رو، لازم است ضمن حفظ این همکاری و مشارکت، نسبت به سرمایه‌گذاری‌های داخلی و اجرای برنامه‌های کنترلی به منظور ریشه‌کنی این بیماری و تحقق شعار «بهداشت برای همه» اقدام شود.
وضعیت فعلی مالاریا در کشور را می‌توان نمونه عینی از برنامه‌ای جامع با اجرایی مناسب تلقی کرد و دور از واقعیت نیست که با سرلوحه قرار دادن شیوه کنترل این بیماری در کشور می‌توان سایر بیماری‌ها مانند بیماری‌های مشترک انسان و دام (تب کریمه کنگو، آنفلوآنزای طیور، تب مالت و....) را که به معضلی حاد برای دولت و ملت تبدیل شده، کنترل و یا حداقل پیشگیری کرد.