معادن؛ ثروتی برای بقا به قیمت حیات

در سراسر دنیا استخراج معادن و فراوری مواد معدنی نقش مهمی در مشکلات زیست‌محیطی از قبیل کاهش سطح جنگل‌ها، فرسایش خاک و آلودگی آب‌و‌هوا دارد. عملیات کاوش، حفاری و بهره‌برداری معادن از مهم‌ترین آلاینده‌های محیط‌زیست و از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان انرژی است. عدم بهره‌گیری از تکنولوژی جدید و فناوری‌های روز و به‌کارگیری روش‌های سنتی در معدن‌کاوی منجر به تشدید آلودگی و گرم شدن زمین می‌شود.

اثرات زیست‌محیطی فعالیت‌های بشر از مهم‌ترین مسائلی است که امروزه به‌طور فزاینده مورد بررسی و سنجش قرار می‌گیرد. تحت تاثیر قرار گرفتن اقلیم، محیط زیست، کیفیت هوا، منابع آب، ساختار و توانمندی خاک، سلامت انسان‌ها و... را می‌توان از جمله آثار زیست‌محیطی یک پروژه معدنی به‌شمار آورد.

 در اثر فعالیت‌های معدن‌کاری، بخش قابل توجهی از کانی‌ها و مواد پوشاننده سنگ‌ها به‌صورت گردوغبار در هوا پراکنده می‌شوند؛ این امر بسته به نوع ماده معدنی (سمی یا غیرسمی)، آلودگی‌هایی را روی هوا، آب، خاک و اثراتی بر فعالیت و سلامت انسان‌ها خواهد داشت.

استخراج معادن معمولا با انتشار فلزات سنگین همراه است که از عوامل جدی تخریب محیط‌زیست، تهدید سلامت و کوتاه شدن عمر انسان‌ها به‌شمار می‌روند. منظور از فلزات سنگین سرب، جیوه، کادمیوم و آرسنیک است که تجمع آن‌ها در آب، هوا و خاک، یک معضل مهم زیست‌محیطی به‌شمار می‌آید، چراکه در چرخه طبیعت در نهایت وارد زنجیره غذایی انسان می‌شود. غلظت بالای این فلزات در انسان‌ها منجر به التهاب ریه، اسهال و استفراغ، خون‌ریزی دستگاه گوارش و بیماری‌های مزمن و خطرناک سرطان ریه، آسیب شدید کلیه، نرمی استخوان، کم‌خونی، دیابت و... می‌شود.

معادن به دو دسته معدن سطحی(روباز) و معدن زیرزمینی تقسیم می‌شوند؛
معدن‌کاوی زیرزمینی خطراتی چون ریزش، آتش‌سوزی، انفجار، بیماری‌های ریوی و تنفسی (استنشاق گازهای سمی و گردوغبار) و... را در پی دارد و ذرات معلق موجود در هوا، صدای بسیار زیاد، ارتعاش، استرس گرمایی و... از جمله عمده‌ترین عوامل زیان‌بار در معادن سطحی است.

خطرات عملیات معدن‌کاری

عوامل زیان‌آور در عملیات معدنی دو دسته‌اند:  فیزیکی (صدا، ارتعاش، استرس گرمایی و...) و شیمیایی (گردوغبار، گازهای سمی، بخارات مواد شیمیایی و...).

خطرات فیزیکی

ریزش دیواره معدن، انفجار و آتش‌سوزی: از اصلی‌ترین عوامل تهدیدکننده جان معدن‌کاران به واسطه عدم رعایت اصول ایمنی محیطی ریزش دیواره، انفجار ناشی از نشت گازهای معدنی یا مواد منفجره جهت تخریب و آتش‌سوزی ناشی از انفجار است.

صدای بلندتر از حد مجاز: تماس مدام با صدای بلند باعث اختلال شنوایی و کری شغلی می‌شود. ماشین‌های حفاری، چکش‌های حفاری و... از جمله عوامل تولید صدای غیرمجازند.

ارتعاش: افرادی که با ماشین‌های حفاری سنگ، چکش حفاری و... کار می‌کنند در معرض اثرات زیان‌بار ناشی از ارتعاش در دست‌ها و بازوها هستند. فساد عضو بر اثر نرسیدن خون (سفیدی انگشت) یکی از بارزترین اثرات ارتعاش است.

استرس گرمایی: وقتی دمای محیط از دمای معمولی بدن (38-36 درجه) فراتر رود، بدن با آزاد کردن گرما واکنش نشان می‌دهد، اما اگر گرمای وارده به‌حدی باشد که بدن نتواند با دفع گرما دمای خود را کاهش دهد، بدن شروع به گرم شدن می‌کند و شخص به استرس گرمایی نزدیک می‌شود. استرس گرمایی از طریق گرما سلامت فرد را به‌خصوص وقتی مشغول انجام کار فیزیکی سنگین در محیط گرم و مرطوب است، مختل می‌کند. از این رو، افراد باید از ماهیت استرس گرمایی، اثرات، علائم و نشانه‌های آن آگاهی داشته باشند و نشانه‌های بی‌نظمی گرمایی چون سرگیجه، ضعف، تند نفس کشیدن و تشنگی مفرط. را بشناسند.

خطرات شیمیایی

گرد و غبار: در معادن زیرزمینی به دلیل دارا بودن هوای ساکن و ایستا، افرادی که برای مدت طولانی در تماس با گردوغبارهای معدنی قرار دارند با احتمال بالای ابتلای به بیماری‌های ریوی از جمله سیلیکوسیس مواجه هستند.

گازها و بخار مواد شیمیایی: موادی که از طریق تجزیه و ترکیب شیمیایی تولید می‌شوند و یا منشا طبیعی دارند و  مواد اولیه تولیدی سایر مواد نیز به‌حساب می‌آیند را مواد شیمیایی می‌نامند. تماس دائم و مستمر با گازهای ناشی از این مواد همچون سوخت‌های دیزلی برای سلامت افراد زیان‌بار است.

 ایمن‌سازی معادن

تامین ایمنی معدن‌کاران از الزامات مهم در فعالیت‌های معدنی است. هنگام استخراج معادن و انجام فعالیت‌های معدن‌کاری، افراد با مخاطرات محیطی فراوانی روبه‌رو هستند. همچنین وضعیت سلامت این افراد تا حد زیادی متاثر از شرایط کاری و نوع شغل آن‌ها است. اصلی‌ترین منابع آلاینده معادن که بر سلامت کارگران اثرگذار است، گردوغبار است. در معدن‌کاری‌های متداول، حفاران بالاترین گروه‌های کاری هستند که در معرض تماس با مقادیر بیش از حد مجاز انواع گردوغبار قرار دارند. اشتعال گردوغبار معادن از دیگر مسائلی که معدن‌کاران با آن مواجهند که معمولا به دلیل انفجار گازهای قابل احتراق معدن به‌علت ایجاد جرقه ناشی از اصطکاک اجسام یا نقص سیستم انتقال برق رخ می‌دهد. از جمله تبعات این رخداد، سوختگی‌های شدید، آسیب جدی به سیستم تنفسی و... است.

 برای کنترل مخاطرات و کاهش حوادث در معادن باید نسبت به حذف و کنترل خطر، کاهش و به حداقل رساندن آن اقدام کرد. از جمله‌ راه‌کارهای پیشنهادی برای‌ کنترل این خطرات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

 * تجهیز معدن‌کاران به وسایل حفاظت فردی همچون ماسک ضد گردوغبار، کفش، لباس و کلاه ایمنی مناسب
* آموزش، تجربه و نظارت از عوامل کلیدی برای توسعه ایمنی در معادن محسوب می‌شوند، از این رو لازم است موارد زیر مورد توجه جدی قرار گیرند:

• شروع به کار، تعطیلی و ترک کار در هرگونه فعالیت معدنی باید با نظارت و آگاهی مسئول معدن انجام گیرد.
• با توجه به تعداد افراد و شرایط و وسعت عملیات معدن‌کاری یک یا چند نفر دارای صلاحیت به‌عنوان سرپرست تعیین شوند تا بر نحوه اجرای کار نظارت و کنترل داشته باشند.
• تمامی تجهیزات، لوازم، امکانات و سرمایه موجود برای عملیات معدن‌کاری به شکل صحیح و کارامد به‌کار گرفته شده و قوانین و مقررات حفاظتی رعایت شود.
• پیش از شروع به کار، سرپرست معدن آموزش‌ها و راهنمایی‌های شغلی لازم شامل «معرفی محیط و شرایط کار در معدن»، «شناسایی خطرات و راه‌های پیشگیری از آنها»، «تشریح جایگاه ایمنی و بهداشت شغلی»، «آموزش خطرات مربوط به مواد منفجره» و... را در اختیار افراد قرار دهد.

* انجام اقداماتی همچون طراحی بهینه معدن، طراحی پله استخراجی متناسب با اندازه ماشین‌آلات، احداث پله ایمنی و دیواره اطمینان و... می‌تواند در پیشگیری و کنترل حوادث اثرگذار باشد.

تامین ایمنی و بهداشت در معادن کشور یک مساله حیاتی است که علاوه‌بر تضمین سلامت انسان‌ها در افزایش بهره‌وری کار در معادن کشور بسیار حائز اهمیت است. عواملی که منجر به مرگ، صدمات جدی و معلولیت معدن‌کاران شده، بیشتر ریشه در مسائل بهداشتی و ایمنی محیط کار دارد که ملموس‌ترین آن‌ها، گردوغبار، گازهای معدن، سروصدا و... است.

کار در معادن سختی‌های زیادی دارد و معدن‌کاران با بسیاری از حوادث و بیماری‌های ناشی از کار روبه‌رو هستند. وقوع این حوادث و بیماری‌ها ایجاب می‌کند به‌موازات تحقیق در مورد روش‌های نوین انجام کار و استفاده از ابزارالات و تکنولوژی‌های پیشرفته در عملیات معدن‌کاری به مطالعه در موردپیشگیری و به‌حداقل رساندن حوادث، ارزیابی ریسک و خطرات موجود در معادن پرداخته و با بهره‌گیری از تجارب گذشته نسبت به پیشگیری از وقوع مجدد حوادث اقدام شود.