کارخانه صنایع شیمیایی کاوه سودای مراغه با صرف هزینه‌ای بیش از 420 میلیارد ریال تکمیل و در دهه فجر 1382 به بهره‌برداری رسید. این کارخانه که زمینه اشتغال 2000 نفر را به صورت مستقیم و غیرمستقیم فراهم آورده است توانسته نیاز 200 هزار تنی کشور به کربنات سدیم را فراهم آورد و علاوه بر خودکفایی نسبت به این محصول از خروج 30 میلیون دلار ارز از کشور جلوگیری نموده است. مطالعات لازم برای افزایش ظرفیت کارخانه تا 400 هزار تن کربنات سدیم در سال، به انجام رسیده است. محمدرضا شیرازی درباره این طرح چنین بیان داشته: «500 نیروی مشخص داخلی و خارجی در به بهره‌برداری رساندن این کارخانه نقش ارزنده‌ای داشتند. تولیدکربنات سدیم، به عنوان یکی از پروژه‌های استراتژیک و ملی در کشور از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده و تولید آن در داخل، بسیاری از مشکلات ناشی از واردات آن را حل خواهد کرد. مواد اولیه این محصول، آهک و نمک است که با توجه به فراوانی معادن و ذخایر آنها در کشور، سرمایه‌گذاری در این بخش یکی از مقرون به صرفه‌ترین سرمایه‌گذاری‌ها به‌شمار می‌رود. کارخانه صنایع شیمیایی کاوه سودا تنها تولیدکننده کربنات سدیم معرفی شیشه، بلور، موادشوینده در خاورمیانه است که بهره‌برداری از آن یکی از نقاط عطف سرمایه‌گذاری در بخش صنعت توسط بخش خصوصی است». [1]
مواد اولیه کارخانه «کاوه سودا» آهک و نمک است که نمک آن از بستر پارک ملی دریاچه ارومیه برداشت و به محل کارخانه حمل می‌شود. پارک ملی درجه‌ای بالاتر از مناطق حفاظت شده دارد که چگونه این مجوز برای پارک ملی صادر شده، موضوع بحث است. نمک استحصال شده در فرآیند تولید به کربنات سدیم تبدیل می‌شود که روش تولید آن در عین ارزانی از آلاینده‌ترین روش‌هاست. چالش این روش (که از سال 1800 میلادی برای تولید کربنات سدیم مورد استفاده قرار می‌گیرد)، کنترل پساب خروجی کارخانه است.
پساب این کارخانه با EC بالای 200 هزار میکروزیمنس، شدیدا قلیایی است و باید در تصفیه خانه به حالت خنثی درآمده و سپس دفع شود. این کارخانه با حجم روزانه ۸ هزار متر مکعب پساب قلیایی، تصفیه‌خانه ندارد و مجوز «موقت!» جمع‌آوری پساب در لاگون «ایزوله» را دریافت نموده تا پس از رقیق کردن پساب، با خط لوله ایمن به «محیط» دریاچه ارومیه انتقال دهند.
تصویر ماهواره ای از کارخانه کاوه سودا به همراه لاگون‌های آن
لاگون‌های خاکی، محل ذخیره پساب‌های کارخانه
لاگون‌های خاکی، محل ذخیره پساب‌های کارخانه
دپوی نمک در فضای کارخانه و در مجاورت لاگون‌ها
اما خطرآفرینی این واحد تولیدی صرفا به پساب محدود نمی‌شود. مهناز اسلامی مدیرعامل انجمن سبز اندیشان تبریز و عضو هیات رئیسه شبکه سازمان‌های مردم نهاد زیست محیطی آذربایجان شرقی در این باره چنین می‌گوید [2]:
« فعالیت کارخانه کاوه سودا سلامت آب، خاک و هوای آذربایجان را به شدت تهدید می‌کند. اگر واقعیت مسئله را در نظر بگیریم، کارخانه کاوه سودا طی سال‌های متمادی جور و جفاهای متعددی را در رابطه با محیط‌زیست کرده است که مهمترین مسئله آن، موضوعات مرتبط با دریاچه ارومیه است.
یکی از مسائلی که همیشه مطالبه اصلی سازمان‌های مردم نهاد در محیط‌زیست بوده، بحث رسیدگی به برداشت غیراصولی نمک از دریاچه ارومیه توسط کارخانه کاوه سودا است. متاسفانه کارخانه کاوه سودا هیچ‌کدام از استاندارد برداشت نمک را رعایت نمی‌کند. ممکن است برخی از کشورهای توسعه یافته نسبت به برداشت نمک ملزوم به رعایت اصولی باشند که حتی استاندارد ما در مقایسه با آنها بسیار پایین است، اما کارخانه کاوه سودا حتی از استاندارد ضعیف نیز برخوردار نیست. بیشتر از سه بار نحوه برداشت نمک توسط این کارخانه را از نزدیک بازدید کردیم و بارها پی‌گیر توافقی جهت رعایت استانداردهای برداشت اصولی نمک با کارخانه کاوه سودا بودیم، درحالی‌که آنها می‌گویند هیچ اصول و چهارچوبی از طرف محیط‌زیست جهت برداشت نمک برای آنها تعریف نشده است. این درحالی است که برخی ارزیابی‌های زیست محیطی از طرف اداره کل محیط‌زیست آذربایجان شرقی صورت گرفته اما متاسفانه تا به اینجای کار هیچ اصولی رعایت نشده و کماکان این برداشت غیراصولی نمک ادامه دارد.
برداشت غیراصولی نمک از دریاچه ارومیه توسط کارخانه کاوه سودا در ایجاد ریزگردهای نمکی نقش بزرگی دارد و ادامه این روند وضعیت اکوسیستمی دریاچه ارومیه را تغییر داده و شرایط احیاء را سخت‌تر می‌کند. مهمترین عواقبی که دریاچه ارومیه در انتظار آن است، طوفان‌های نمکی است. طوفان نمکی باعث آسیب به محیط‌زیست، سلامت انسان، محصولات کشاورزی و حتی اراضی کشاورزی می‌شود؛ اگر ما بتوانیم طوفان‌های نمکی را کنترل کنیم، شاید زمان لازم برای اقداماتی که نیاز به احیاء دریاچه ارومیه باشد، نیز بدست آید.
دوسال گذشته که رهاسازی آب از طریق پیگیری‌های ستاد احیاء، حجمی نزدیک به 2.5 میلیارد آب به سمت دریاچه ارومیه انتقال یافت، متاسفانه کارخانه کاوه سودا آب رهاسازی را از بستر دریاچه ارومیه به سمت لاگون‌های خود می‌کشید؛ این خلاف عرف است که از بسترهای عمیق و قابل احیاء دریاچه آب برداشت کنند. تمامی مستندات این تخلفات درحال حاضر موجود است. آن زمان از کارخانه کاوه سودا خواستار جلوگیری از ادامه این روند شدیم تا آب دریاچه ارومیه غارت نشود اما هیچ گوش شنوایی برای خواسته‌های ما وجود نداشت. از طرفی دیگر به دلیل برداشت آبکی نمک دریاچه، منجر به ریزش شیرابه نمک بر روی راه‌ها و جاده‌ها می‌شود که این روند خسارت‌های زیادی را به جاده‌ها نیز وارد کرده است.
علی‌رغم اینکه سازمان حفاظت محیط‌زیست متولی حفظ و حراست از پارک ملی دریاچه ارومیه است، محافظت از بستر پهنه‌های خشک نیز بر عهده این سازمان است. این سازمان نباید اجازه ورود چنین سوء‌استفاده‌گرهایی از دریاچه ارومیه را بدهد تا حداقل با حفظ وضعیت موجود اکوسیستمی دریاچه بتوان حق آب دریاچه را تامین و احیا کرد. ما از سازمان محیط‌زیست خواستار منع ورود به مناطق دارای آب و مرطوب و آسیب‌پذیر شدیم اما متاسفانه شاهد برداشت نمک از چندین سایت مختلف هستیم که در اینجا نقش سازمان صنعت و معدن پررنگ است. موضوع برداشت غیراصولی نمک توسط کارخانه کاوه سودا اولین بار در جلسه ستاد احیاء دریاچه ارومیه مطرح شد که منجر به برگزاری جلسه‌ای در سازمان آب با حضور کلیه سازمان‌ها و نهادهای مرتبط با برداشت نمک اعم از سازمان بهداشت، تغذیه، علوم پزشکی، صنعت و معدن و حفاظت محیط‌زیست شد و وضعیت موجود را مستند به همه اعلام کردیم.
بی‌تردید هیچ تمهیداتی در جهت جلوگیری از پخش نشدن و پراکنده نشدن نمک‌های دپو شده در منطقه توسط کارخانه کاوه سودا صورت نگرفته است و در این خصوص هم خطر آلودگی و ایجاد ریزگرد باغ شهر مراغه را تهدید می‌کند.
مسئله دیگری که در کارخانه کاوه سودا حائز اهمیت و رسیدگی است، پساب‌های فوق سمی این کارخانه است. متاسفانه طبق بررسی‌های متخصصان امر، پساب این کارخانه غیرقابل تصفیه می‌باشد. متاسفانه پساب این کارخانه در لاگون‌هایی به وسعت حدود 300 هکتار رهاسازی شده و علی‌رغم ادعاهایی که می‌شود، خطر نفوذ این پساب بسیار خطرناک به منابع زیرسطحی آب متصور است و گزارش‌های متعددی در این خصوص دریافت شده است.
حال به خسارات وارده‌ای که در گذشته طی شکستگی لاگون‌ها اتفاق افتاد کاری نداریم اما در حال حاضر یکی از انشعابات پساب این کارخانه به پهنا و عمق دریاچه می‌رسد و به دلیل باتلاقی بودن امکان حضور در منطقه را نداشته و اطلاعاتی در دسترس نیست.»
مسئله شکسته شدن لاگون‌های کارخانه کاوه سودا به اردیبهشت ماه سال 1388 باز می‌گردد. در این زمان بارش‌های بهاری باعث افزایش حجم لاگون‌ها و در نهایت شکسته شدن دیواره برخی از آنها شد.
بنا به گزارش خبرگزاری مهر [3]، شکسته شدن تعدادی از حوضچه‌های پساب کارخانه کاوه سودای مراغه، موجب جاری شدن سیل ناشی از این پساب به روستاهای شهرستان بناب شد. این خبرگزاری درباره این حادثه چنین نقل کرده است:
«بر اثر این حادثه خسارات زیادی به اهالی روستاهای خوشه مهر، ینگی کند خوشه مهر، چلغایی و قره چپق و اراضی کشاورزی و منازل مسکونی آنها وارد شد. این در حالی است که طی پنج سال گذشته کارشناسان زیست‌محیطی بارها در خصوص اینکه بناب در منطقه معتدل قرار گرفته و دارای خاک نرم است و نیز مستحکم نبودن حوضچه‌ها به مسئولان کارخانه و مقامات محلی هشدار داده بودند اما کسی بدان‌ها توجه نکرده و نمی‌کند. با این حال مواد خطرناک تولید شده در این مجتمع به ویژه پساب‌های خطرناک آن به شدت به محیط‌زیست منطقه آسیب زده و طی سه سال گذشته سه بار با سرریز شدن پساب این واحد تولیدی اراضی منطقه و مردم ساکن در روستاهای اطراف متحمل خسارات سنگینی شده‌اند.
از طرف دیگر به دلیل عدم رعایت مسائل زیست‌محیطی از سوی این واحد صنعتی، معاون وقت رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست و دادستان وقت دستور پیگیری موضوع و حتی تعطیلی این واحد صنعتی را صادر کرده بودند اما به رغم اینکه طی این مدت تاکنون هیچ اقدام مناسبی برای رفع این معضل جدی صورت نگرفته، راهکارهای تاسف‌بار برای ادامه فعالیت کارخانه یاد شده ارائه شده است.
سعید برقی فرماندار وقت بناب که به دنبال شکستن پنج حوضچه پساب این کارخانه از محل حادثه دیدن کرده است در جلسه ویژه بررسی این موضوع گفت [3]:
«در سیل پساب به 20 واحد مسکونی بالغ بر 25 میلیارد ریال خسارت وارد شده است. بر اثر این حادثه به بیش از 10 هزار هکتار از اراضی مستعد باغی و زراعی منطقه خسارت کلی وارد شده که میزان خسارت آن از سوی کارشناسان امر در حال بررسی است. به دنبال این حادثه جلسه‌ای با حضور کارشناسان استانداری، حفاظت محیط‌زیست استان، مسئولین بناب و مراغه و همچنین مدیران واحد صنعتی تشکیل و مقرر شد بعد از برآورد خسارات، غرامت تمامی صدمه‌دیدگان از سوی مدیران این واحد پرداخت شده و مسئولین واحد را ملزم نمودند تدابیر لازم توسط ادارات ذیربط برای جلوگیری از حوادث مشابه در آینده انجام گیرد.»
ضیاالله اعزازی، نماینده مردم بناب در مجلس شورای اسلامی نیز در این جلسه با ابراز تاسف از حادثه پیش آمده گفت [3]:
«متاسفانه علی‌رغم دستور صریح معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، به نظر می‌رسد امکان اجرای دستور ایشان وجود ندارد. از دوسال پیش این پیش‌بینی را کرده بودیم و به مسئولین مربوطه هشدارهای لازم داده شده بود و بالاخره آنچه نبایستی اتفاق می‌افتاد، افتاد. پس از گذشت چهار سال و به رغم وعده‌های معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست مبنی بر انتقال این واحد صنعتی به محل بلامانع در حاشیه دریاچه ارومیه مجوز این مهم تحقق نیافته و به عنوان یک حربه بزرگ و سرنوشت‌ساز اهالی شهرستان بناب را تهدید می‌کند. در صورت کوتاهی مسئولان و مدیران واحدهای صنعتی، در صحن علنی مجلس در این خصوص از رئیس‌جمهور سئوال خواهم کرد.»
در همین حال، جمعی از اهالی روستاهایی که در مسیر سیل ناشی از پساب کارخانه کاوه سودا قرار داشتند در فرمانداری شهرستان بناب تجمع کرده و مراتب اعتراض خود را به گوش فرماندار وقت بناب و مسئولان حاضر در جلسه رساندند. اهالی روستاهای خوشه مهر، ینگی کند خوشه مهر، چلغایی و قره چپق معتقدند هیچ چاره‌ای جز تخلیه روستاها نیست. در سیل اخیر ناشی از پساب کارخانه کاوه سودا که بیشترین خسارت متوجه اهالی روستای ینگی کند خوشه مهر شد، مردم این روستا را به کلی از تلاش‌های مسئولان و دست‌اندرکاران مایوس نموده و آنان خواهان فروش زمین‌های خود به کارخانه و مهاجرت از روستای مذکور هستند.
در این جلسه اهالی این روستاها خطاب به فرماندار وقت چنین گفتند [3]:
«بیش از 10 سال است که صدای اعتراض آنها به گوش کسی نمی‌رسد و هر موقعی که هم اعتراضی صورت می‌گرفت عنوان سیاسی و امنیتی به آن می‌دادند اما حال که سیل اخیر اتفاق افتاد به یکباره همه نگاه‌ها متوجه ساکنان این روستا شده است. بارها به مردم عنوان شده است که با آزمایشات مختلف اثبات شده است پساب کارخانه کاوه سودای مراغه جز شوری که غلظت آن هم از دریاچه ارومیه کمتر است چیز دیگری ندارد، درحالی‌که این موضوع را نه دکتر، نه کارشناس بلکه اهالی روستا با گوشت و پوست و استخوان خود لمس می‌کنند که مخلوط شدن آب چاه‌های روستا با پساب واحد صنعتی مذکور باعث شده است باغات منطقه خشک شود و موجب تولد حیواناتی شده که بی مو هستند و بعد از مدت کوتاهی می‌میرند. به اعتراف یکی از مدیران کاوه سودا اسید آمونیاک در پساب این واحد صنعتی وجود دارد و همین عامل باعث از بین رفتن زمین‌های کشاورزی، حیوانات و مهمتر از همه بیماری‌های پوستی بین روستاییان شده است.»
روستاییان در ادامه با انتقاد شدید از وعده و وعیدهای متعددی که طی سالیان متمادی برای حل مشکل کارخانه کاوه سودا داده می‌شود خواهان فروش زمین‌های خود به این شرکت و خروج کامل از منطقه‌ای هستند که اذعان می‌دارند حتی یک شب نمی‌توانند راحت و آسوده بخوابند. مردم روستاهای مذکور معتقدند در صورتی که کارخانه فوق تعطیل شود و خسارت زمین‌هایی که پساب به آنها نفوذ یافته پرداخت گردد باز نفعی برای آنها نخواهد داشت زیرا دیگر امکان کشت و کشاورزی از بین رفته است و زندگی در این منطقه با توجه به شغل کشاورزی مردم ثمره‌ای نخواهد داشت.
فرماندار وقت بناب نیز پس از شنیدن صحبت‌های اهالی روستا گفت [3]:
«موضوع انتقال پساب کارخانه کاوه سودا به دریاچه ارومیه به طور جدی پیگیری می‌شود و این امر در استان تصمیم‌گیری شده است، اگرچه هنوز سازمان حفاظت محیط‌زیست در این خصوص مجوز صادر نکرده ولی لوله‌گذاری بایستی سریع‌تر از این‌ها انجام می‌شد. اگر همه لاگن‌های پساب این کارخانه می‌ترکید وسعت خسارات بسیار بیشتر از این‌ها بود و حتی به خود شهر بناب هم می‌رسید و سیل اخیر تنها ناشی از ترکیدگی پنج لاگون بود. سیل پساب کارخانه کاوه سودای مراغه باعث شد همه مسئولان به منطقه بیایند و استانداری نیز در جریان امر قرار گرفت. واحد صنعتی مذکور متعهد و موظف شده است غرامت زمین‌ها و خانه‌ها را پرداخت کند. اگر بنده در آن زمان فرماندار بناب بودم هرگز اجازه نمی‌دادم چنین کارخانه‌ای در آن مکان احداث شود و به استانداری نیز اعلام کرده‌ایم هنوز تبعات اجتماعی این واحد صنعتی فروکش نکرده تا در فکر ایجاد یک کارخانه دیگر در نزدیکی دریاچه ارومیه و بناب باشیم. به دستور استاندار حجم آب این واحد صنعتی از سد علویان به 20 درصد کاهش یافته است تا واحد صنعتی مذکور با حداقل توان فعالیت نماید و مطمئن باشید خسارات همگی پرداخت خواهد شد و مسئول کارخانه نیز متعهد شده است هر میزان غرامتی که از سوی کارشناسان منطقه تعیین گردد آن را پرداخت نماید.
با توجه به اینکه کارخانه کاوه سودای مراغه تولیدکننده مواد اولیه چندین کارخانه دیگر است، دولت در نظر ندارد این واحد صنعتی را تعطیل کند ولی از همان آغاز، احداث این کارخانه اشتباه صورت گرفته است. پس از جاری شدن سیل پساب کارخانه به روستاهای بناب طی جلسه‌ای که با حضور مسئولین استانی در مراغه داشتیم مقرر شد پساب این کارخانه به دریاچه ارومیه برود، خسارت اهالی به طور کامل پرداخت و در خود کارخانه تصفیه‌خانه ایجاد شود و این تصمیم خوبی است اگرچه محیط‌زیست استان هنوز نتوانسته است مجوز لازم برای انتقال پساب به دریاچه ارومیه را از تهران کسب نماید.»
در 9 خردادماه 1389و در جلسه فرمانداران استان آذربایجان شرقی، سعید برقی فرماندار وقت بناب چنین اظهار داشت [4]:
«سرریز شدن پساب‌های کارخانه مذکور به اراضی کشاورزی و حاصلخیز شهرستان بناب به حدی است که سفره‌های زیرزمینی را نیز مورد تهدید قرارداده و اگر در این خصوص اقدام عاجلی به عمل نیاید، تامین آب شرب شهرستان با مشکل مواجه خواهد شد. 50 درصد آب شرب شهرستان بناب از طریق چاه تامین می‌شود و متاسفانه به دلیل فاجعه زیست‌محیطی فوق، 40 حلقه چاه از رده خارج و امکان بهره‌برداری از آنها به هیچ عنوان وجود ندارد. بر اثر بی‌توجهی مسئولان کارخانه کاوه سودای مراغه، طی سه سال اخیر 28 حلقه چاه در شهرستان بناب نابود و سه واحد گاوداری نیز تعطیل شده است. مسئولان استانی و اداره کل محیط‌زیست آذربایجان شرقی، کارخانه کاوه سودا را مقصر اصلی در موارد فوق تشخیص داده‌اند، اما تاکنون با وجود اینکه قرار شده غرامت این خسارات پرداخت شود، هیچ اقدامی به انجام نرسیده است. حجم لوله‌های تعبیه شده برای انتقال پسماندهای کاوه سودا به این منظور ظرفیت 25 لیتر در ثانیه را دارد که با این ظرفیت نمی‌توان تمامی پسماندها را انتقال داد. اگر با ظرفیت کنونی اقدام به تخلیه پسماندهای کارخانه شود، باید چندین سال کارخانه تعطیل شود تا در این مدت حداقل بتوان پساب‌های فعلی را تخلیه کرد.»
در این جلسه بیوک رييسی، مديرکل وقت حفاظت از محيط زيست آذربايجان شرقی چنین بیان داشت [4]:
«کارخانه کاوه سودای مراغه به دليل رعايت نكردن اصول زيست محيطی از فردا به طور کامل تعطيل می‌شود. اثرات آسيب جدی پسماندهای اين کارخانه بر اراضی کشاورزی شهرستان‌های مراغه و بناب برای محيط‌زيست استان، محرز شده و به دليل نفوذ آن به اراضی اطراف، اين کارخانه که تاکنون با 30 درصد ظرفيت کار می‌کرد، از دوشنبه، 10 خرداد به هيچ عنوان حق فعاليت ندارد. ما پيش‌تر نيز به مسئولان کارخانه هشدار داده بوديم که اين مخازن، توان نگهداری حجم وسيع پسماندها را ندارد که به دليل بی‌توجهی آنها، مخازن ياد شده سرريز شد و قسمت‌های عمده‌ای از اراضی کشاورزی منطقه را دچار آسيب کرد. بر اثر سهل‌انگاری مسئولان کارخانه کاوه سودا، 500 هکتار از اراضی کشاورزی شهرستان بناب و 300 هکتار از اراضی کشاورزی مراغه به کلی از بين رفته و شايد تا سال‌ها نتوان خاک اين قسمت‌ها را احيا کرد.
با وجود اينکه مقرر شده است کل غرامت کشاورزان و ابنيه‌هايی که در طول مسير عبور پساب‌ها دچار آسيب شده و از بين رفته‌اند از سوی کارخانه پرداخت شود، تاکنون هيچ اقدام عملی در اين خصوص انجام نشده است. مسئولان کارخانه به هيچ يک از روش‌های ارايه شده توجه نکرده و عامل اصلی وضعيت زيست محيطی نامناسب امروز منطقه، کارخانه است. ايجاد و راه‌اندازی واحد پيش تصفيه به روش تبخيری، انتقال پسماندها به نقاط دور دست، انتخاب منطقه‌ای در روستای «شوراکند» برای جمع‌آوری پسماندها و همچنين لوله‌کشی برای انتقال پساب‌های کارخانه را از جمله روش‌هايی بيان کرد که محيط‌زيست استان قبل از وقوع حادثه اخير به مسئولان کارخانه ارايه کرده بود.»
انتقال پساب کارخانه به دریاچه ارومیه از راهکارهایی است که به تصویب شورای تامین استان آذربایجان شرقی رسیده است. دکتر پيرخراطی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجويان ايران (ايسنا) [5]، با اشاره به انتشار خبرهايی از ورود پسماندهای کارخانه کاوه سودای مراغه به درياچه اروميه اظهار کرد:
«درصورت صحت اين امر مواد خطرناکی مانند آرسنيک که عامل اصلی وقوع برخی از سرطان‌های مهم می‌باشد، به داخل درياچه وارد شده که مشکلات زيستی جبران‌ناپذيری بر پيکر نيمه جان اين درياچه شگفت‌انگيز وارد می‌کند»
پساب‌های کارخانه کاوه سودا تهدید جدی برای آب‌های زیرزمینی دشت مراغه-بناب
جدول1: نتایج آنالیز تعدادی از نمونه‌های آب زیرزمینی دشت مراغه-بناب پاییز 97
پساب‌های کارخانه کاوه سودا تهدید جدی برای آب‌های زیرزمینی دشت مراغه-بناب
جدول2: نتایج آنالیز فیزیکی و شیمیایی پساب استخرهای کاوه سودا
احمدعلیرضا بیگی، نماینده مردم تبریز، آذرشهر و اسکو در مجلس شورای اسلامی که اخیرا اظهاراتش در خصوص این کارخانه در فضای رسانه‌ای هیاهو به پا کرده است در گفت‌وگو با ایسنا، منطقه آذربایجان شرقی با اشاره به آلودگی شدید زیست محیطی توسط کارخانه کاوه سودا چنین بیان داشت [6]:
«کاوه سودا روزانه حدود ۸ هزار متر مکعب پساب بسیار خطرناک با مقدار EC بالای ۲۰۰ هزار تولید می‌کند و این پساب بدون تصفیه در لاگون‌های خاکی در وسعت حدود ۳۰۰ هکتار رهاسازی می‌شود. موضوع آلایندگی کاوه سودا از سال‌های گذشته مطرح است، در گذشته با شکست لاگون‌ها، پساب بسیار خطرناک کاوه سودا خسارات زیادی به مردم منطقه وارد کرد و مسئولان این کارخانه متعهد شده بودند که ظرف شش ماه این مشکلات را رفع می‌کنند ولی پساب با رسوخ به منابع زیرزمینی، منطقه را آلوده کرده است. طبق گزارش کارشناسی و بازدید میدانی از کارخانه کاوه سودا، تخلفات زیست محیطی سال‌های گذشته تکرار می‌شود. باید گروه دانشگاهی در حوزه محیط‌زیست از این کارخانه بازدید کرده و پس از بازدید، وضعیت این کارخانه را از لحاظ رعایت استانداردهای زیست محیطی اعلام کنند. انفعال مسئولان نظارتی استان در مورد آلایندگی شدید زیست محیطی کاوه سودا به هیچ عنوان توجیه‌پذیر نیست. اگر اداره کل محیط‌زیست استان ادعا می‌کند که این کارخانه استانداردهای زیست محیطی را رعایت می‌کند، بنده از رئیس سازمان محیط‌زیست درخواست می‌کنم تا گروه بازرسی برای بررسی و رصد وضعیت کارخانه کاوه سودا اعزام کند.»
این گفته‌های بیگی درحالی است که حمید شکری فرماندار ویژه مراغه نظر متفاوتی دارد. حمید شکری در تاریخ 1397/12/01 در گفت‌وگو با ایسنا چنین اظهار داشت [6]:
«کارخانه کاوه سودا فعالیت خود را از ۱۵ سال قبل در شهرستان مراغه آغاز کرده است. فعالیت این کارخانه در سال‌های نخست همراه با آلایندگی بود و در محیط‌زیست نیز تاثیر داشت ولی به مرور زمان با مدیریت کارخانه و استقرار فیلترها و تاسیسات لازم برای رفع آلایندگی منطقه، مشکل آلایندگی آن نسبت به سال‌های گذشته رفع شده است. این کارخانه تحت‌نظر سازمان حفاظت محیط‌زیست شهرستان و استان فعالیت می‌کند وحدود سه هزار نفر در زمینه تولید شیشه در این کارخانه مشغول هستند. تمامی کارخانجات دارای آلایندگی هستند ولی با توجه به پیشرفت تکنولوژی، می‌توان آلایندگی آنها را به حداقل رساند و با استانداردسازی از آسیب‌رسانی آن به محیط‌زیست جلوگیری کرد. اکنون این کارخانه مشکل خاصی ندارد و تحت کنترل و نظارت دائمی محیط‌زیست به تولید محصولات خود ادامه می‌دهد. تمامی فعالیت‌های کارخانه کاوه سودای مراغه از نظر زیست محیطی تحت کنترل سازمان حفاظت محیط‌زیست، باغات اطراف آن نیز تحت نظارت جهاد کشاورزی و آلایندگی آب‌های زیرزمینی نیز توسط امور آب کنترل می‌شود. در حال حاضر پساب این کارخانه به هیچ‌وجه به منطقه منتقل نمی‌شود، پساب آن در لاگون‌ها تصفیه شده و تا زمانی که تصفیه آن به حد مجاز برسد، با نظارت محیط‌زیست از طریق لوله به دریاچه ارومیه منتقل می‌شود.»
حسن عباس‌نژاد معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط‌زیست آذربایجان شرقی در گفت‌وگو با ایسنا می‌گوید [6]:
«با توجه به پتانسیل بالای آلودگی‌های زیست محیطی این واحد، تمامی فرایندهای این شرکت به لحاظ ایجاد آلودگی به صورت مستمر نظارت و کنترل می‌شود. سازمان حفاظت محیط‌زیست فارغ از هرگونه مسائل سیاسی، اقتصادی و براساس وظیفه ذاتی خود جهت رفع مشکلات زیست محیطی، نظارت علمی، فنی و عملی را بر فعالیت‌های واحدهای تولیدی و صنعتی سرلوحه خود قرار داده و شرکت کاوه سودا نیز خارج از این موضوع نیست. در حال حاضر هم کارشناسان محیط‌زیست نظارت‌های کامل، مستمر و اساسی بر روند فعالیت این شرکت انجام می‌دهند و خوشبختانه مسئولان این شرکت نیز بر تعهدات خود مبنی بر صیانت از محیط‌زیست پایبند بوده و در مواقع لزوم هشدارهای لازم از سوی محیط‌زیست داده می‌شود. پساب این شرکت براساس طرح اولیه در لاگون‌ها رسوب‌گیری و ترسیب شده و سپس پساب خنثی شده از طریق لوله به محل‌های مشخص شده از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست در حاشیه دریاچه اورمیه هدایت می‌شود و بر این روند سازمان آب منطقه‌ای نیز نظارت مستمر دارد. با توجه به بررسی‌های کارشناسی صورت گرفته پارامترهای فیزیکو شیمیایی این پساب با پارامترهای فیزیکو شیمایی دریاچه اورمیه مطابقت نزدیکی داشته و به همین علت مجوز انتقال به حاشیه دریاچه صادر شده است. جهت جلوگیری از نشت احتمالی پساب تاکنون تعداد شش لاگون از لاگون‌های موجود این واحد ایزوله شده و مابقی نیز در دست اقدام است و تا پایان سال ۹۸ تمامی لاگون‌های کاوه سودا ایزوله خواهند شد. همچنین آب‌های زیرزمینی اطراف هر سه ماه یک بار توسط سازمان آب منطقه‌ای کنترل می‌شود و براساس آخرین نتایج ارسالی از این سازمان مشکلی در آب‌های زیرزمینی مشاهده نشده و تاکنون گزارشی رسمی در خصوص آلودگی آب‌های زیرزمینی منطقه نیز وصول نشده است. کارشناسان و پرسنل این اداره کل برحسب وظایف سازمانی و ایجاد گشت‌های پایش شبانه همواره بر فعالیت واحدهای صنعتی و تولیدی و خدماتی نظارت مستمر کرده و ضمن بهره‌گیری از ظرفیت سایر بخش‌های خصوصی و دولتی رصد کرده و با اثبات هرگونه آلایندگی در این واحدها موضوع را وفق ضوابط مورد عمل سازمان حفاظت محیط‌زیست پیگیری و برخورد لازم را انجام خواهد داد.»
نماینده مردم شهرستان مراغه و عجب شیر در مجلس شورای اسلامی نیز در گفت‌و گو با ایسنا، منطقه آذربایجان شرقی، با اشاره به اهمیت حفظ محیط‌زیست، می‌گوید [6]:
«نگرانی مردم بهترین سنگ محک برای تشخیص وضعیت و خطرات زیست محیطی است و باید همگام با مردم از خطرات زیست محیطی جلوگیری کنیم. آلایندگی کارخانه کاوه سودا از دغدغه‌‌های مهم مردم است و مراجعات زیادی جهت اعلام مشکلات زیست محیطی کارخانه کاوه سودا به بنده می‌شود و مردم نگرانی زیادی در خصوص خطرات زیست محیطی این کارخانه دارند. متاسفانه تاکنون بازدید میدانی از محل این کارخانه انجام نداده‌ام ولی طی چند روز آینده با گروه علمی و تحقیقی بازدیدی برای بررسی وضعیت این منطقه از تمامی جنبه‌ها خواهیم داشت. حقیقت ماجرای پساب کاوه سودا هر چه باشد امیدواریم با تدابیر مسئولان امر و استفاده از روش‌های نوین علمی برای تصفیه پساب این کارخانه، ضمن جلوگیری از آسیب‌های زیست محیطی و به خطر افتادن جان صدها انسان که در حاشیه کارخانه زندگی می‌کنند و یا هزاران انسانی که از محصولات کشاورزی تولید شده در حاشیه کارخانه تغذیه می‌کنند، اشتغال سه هزار کارگر فعال در این مجموعه نیز در شرایط اقتصادی کنونی به خطر نیافتد.»
سعید حسنی معاون مجتمع صنعتی و مدیر کاوه سودا، در بازدید اصحاب رسانه و هیات مدیره کانون توسعه مراغه از مجتمع کاوه سودا و آسافلوت اظهار داشت [7]:
«کاوه سودا آلودگی زیست محیطی و حرفه‌ای نداشته و شوری پساب آن یک سوم شوری دریاچه ارومیه است. اندازه‌گیری عوامل زیان‌آور محیط کار سالانه از سوی نهادهای متولی سنجش و نتایج آن به نهادهای مربوطه ارائه می‌شود. همچنین سالانه آزمایش‌های متعددی از کارگران و کارکنان این مجتمع به صورت مستمر انجام شده و کنترل می‌شود. شرکت کاوه سودا بزرگترین کارخانه تولیدکننده کربنات سدیم و شرکت آسافلوت بزرگترین مجموعه تولید شیشه در کشور است و بیش از 2 هزار نفر به صورت مستقیم در این مجتمع فعالیت می‌کنند. قبل از اینکه جواز احداث این مجتمع در سال 83 صادر شود، استعلام‌های لازم انجام و مجوزهای لازم از سوی ادارات متولی صادر شده بود. امور آب سالانه 4 بار و محیط‌زیست ماهانه یک بار پساب کارخانه را مورد پایش قرار می‌دهد و در گزارش‌های این دو نهاد هیچ نوع آلودگی گزارش نشده است و مطرح شدن خطرناک بودن پساب این واحد توهمی بیش نیست. در زمینه هدایت و تصفیه پساب‌های صنعتی نیز همکاری‌های مطالعاتی و تحقیقاتی با شرکت‌های مشاوره‌ای بین‌المللی از جمله یک شرکت آلمانی در حال انجام بوده و در این ارتباط با دانشگاه تبریز، صنعتی سهند، ارومیه و مراغه نیز همکاری داریم. این مجتمع شامل 5 واحد تولیدی و 20 واحد معدنی است و مواد اولیه مورد نیاز از معادن مراغه، ملکان، مهاباد، آذرشهر، بناب، عجب شیر و اسکو تامین می‌شود. نمک و آهک مواد اولیه شرکت کاوه سودا هستند و سالانه بیش از 500 هزار تن نمک از دریاچه ارومیه برداشت می‌شود این در حالی‌ست که در آمریکا و از دریاچه سالت لیک (saltlake) که شوری آن یک پنجم دریاچه ارومیه است سالانه 50 میلیون تن نمک برداشت می‌شود. در زمینه حمل و نقل 800 کامیون در این مجموعه فعالیت می‌کنند و روزانه بیش از 100 دستگاه کامیون تولیدات کارخانه را حمل کرده و بیش از 400 دستگاه کامیون نیز مواد اولیه مورد نیاز را جابه‌جا می‌کنند. با راه‌اندازی این کارخانه و مجتمع و براساس آمار انجمن صنفی رانندگان، بیشتر کامیون‌داران منطقه فعال هستند و اشتغالزایی مناسبی در این بخش انجام شده است به طوری که راننده کامیون بیکاری در منطقه وجود ندارد. 60 میلیون مترمکعب ظرفیت سد علویان شهرستان مراغه است که از این مقدار 10 میلیون مترمکعب برای مصارف صنعتی است و سهم این مجتمع حدود 7 میلیون مترمکعب است. فضای سبز ایجاد شده در محوطه این کارخانه نیز با همین آب آبیاری می‌شود اما آب بهای مصرفی طبق تعرفه صنعتی پرداخت می‌شود. در طول 2 سال اخیر با استفاده از طرح بازچرخانی آب مصرفی، بیش از 30 درصد در مصرف آب این مجتمع صرفه‌جویی شده است. براساس اعلام شبکه توزیع برق آذربایجان شرقی، مجتمع کاوه سودا از نظر صرفه‌جویی در مصرف برق واحد نمونه صنعتی استان در سال گذشته انتخاب شده است. از 2 هزار نیروی فعال در این مجتمع، بیش از یک هزار و 800 نفر اهل مراغه بوده و حدود 200 نفر نیز از شهرستان‌های بناب، عجب شیر و میاندوآب هستند.»
موارد زیر در پاسخ به اظهارات سعید حسنی، معاون مجتمع صنعتی و مدیر کاوه سودا، قابل پرسش و پیگیری است:
- برکه‌های خاکی به منظور ترسيب و تبخير پساب که روزانه 8000 متر مکعب است (8 ميليون ليتر) در محوطه آن کارخانه (لاگون) اصلا مجوز قانونی نداشته و اقدام به احداث اين برکهها حتی با رعايت استانداردها براساس قانون حفاظت محيط‌زيست، خلاف مقررات موضوعه و تخلف آشکار است. طبق اعلام‌نظر سازمان محيط‌زيست اين لاگون‌ها بايستی در کنار درياچه اورميه احداث شوند و بعد از تصفيه به درياچه اورميه رهاسازی شوند. اقدام آنها در تعبیه این لاگون‌ها در فضای کارخانه چه توجیهی دارد؟
- دپو پسماند ويژه اين کارخانه که 60 درصد پسماند ويژه استان است در محوطه کارخانه، آیا دارای مجوز از کارگروه پسماند استان است؟
- تخليه پساب در منطقه قره چپق بناب که در داخل حريم قانونی پارک ملی (درياچه اورميه) در حال انجام است. این اقدام با کدام مجوز و براساس کدام قانون است؟
- هيچ‌گونه مجوزی برای توسعه 300 هکتاری (محوطه کارخانه کاغذسازی که توسط مالکان اين شرکت خريداری شده است و هم اکنون مورد استفاده قرار می‌گيرد) از سوی سازمان محيط‌زيست صادر نشده است! و این درحالی است که هرگونه فعاليت در آن محوطه بايستی دارای مجوز طرح توسعه باشد. آیا طرح توسعه مصوب در اختیار دارند؟
- مدیران کارخانه مشخص نمایند که آلاينده‌های کلرايدکلسيم در روش تصفيه solvay که در لاگون‌ها انجام می‌گیرد، چه سرنوشتی پيدا می‌کنند، آيا اين ماده از طريق لاگون‌های خاکی و مسير انتقال به آب‌های زيرزمينی نفوذ نمی‌کند؟
- ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ بررسی ﻧﻤﻮدارﻫﺎی اﺳﺘﻴﻒ ﺑﺮای ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻣﺘﻮالی، ماهيت ﻫﻴﺪروﺷﻴﻤﻴﺎﻳی ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﭼﺎهﻫﺎی اطراف کارخانه کاوه سودا ﺑﺎ ﭘﺴﺎبﻫﺎ ﻫﻤﺨﻮانی داﺷﺘﻪ و آﻟﻮدگیﻫﺎيی را نشان می‌دهد. که در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗاﺛﻴﺮ ﭘﺴﺎبﻫﺎی صنعتی ﺑﺮ آب زﻳﺮزﻣﻴنی هستند. اين پديده‌ها را چگونه توجيه می‌کنيد؟
- افزايش يون‌های سديم کلرايد و کلسيم و شوری خاک زمين‌های منطقه را چگونه ارزيابی می‌کنيد؟
- علت افزايش يون‌های کلرايد و کلسيم و سديم و سولفات در نمونه‌های برداشت شده از چاه‌هايی که در 2 کيلومتری محل لاگون‌ها می‌باشد مخصوصا در آب‌های چاه‌های کشاورزی روستای خوشه مهر که فاصله زيادی تا لاگون‌ها دارد به چه علت می‌باشد؟
- نسبت يون‌های سولفات به کلرايد و کربنات و بیکربنات به کلرايد و کلرايد به سولفات در نمونه‌برداری 5 ساله آب چاه‌های اطراف کارخانه کاوه سودا چگونه می‌باشد. لطفا گزارش‌های سازمان آب منطقه استان، سازمان حفظت محیط‌زیست و جهاد کشاورزی استان ارائه گردد؟
سخن آخر:
داستان پرحاشیه کارخانه کاوه سودا چند نكته آزاردهنده دارد كه پرداختن به آنها خالی از لطف نیست. اين مجتمع صنعتی به توليد كربنات سديم مشغول است؛ ماده‌ای كه در صنعت كاغذسازی بسيار كاربرد دارد. در نتيجه علاوه‌بر مصرف حجم بسیار زیاد آب شیرین، مقدار فراوانی آمونیاك و املاح نمكی نيز به محیط‌زیست سرازیر می‌كند. افزون بر آن، پساب‌های صادر شده از این كارخانه به دلیل نبود تصفیه‌خانه و عدم ایزولاسیون حوضچه‌های تبخیر، نه‌تنها به آب‌های زیرزمینی نفوذ كرده، بلكه تاكنون بارها اراضی كشاورزی منطقه و آب‌های سطحی را نيز متاثر و آلوده كرده است. مهمتر اينكه، 5 سال از زمان آغاز فعاليت اين كارخانه می‌گذرد و پس از حادث شدن یک رخداد تلخ، پرداختن به اثرات نامطلوب این واحد تولیدی آغاز شود. پرسش اصلی اين است كه چرا بايد 5 سال صبر كرد و آثار جبران‌ناپذير پساب‌های آلوده و فوق‌العاده خطرناك اين كارخانه را بر محيط‌زيست و جانداران و گياهان و بوم‌نشينان منطقه مشاهده كرد و آنگاه مسئولین وارد ميدان شود؟! چرا اصولا چنين كارخانه‌ای بايد مجوز بگيرد و اين كدام ارزياب بوده است كه مهر تاييدش را بر پای چنين كارخانه‌ای زده است؟!
منابع:
[1] سایت وزارت صنعت، معدن و تجارت، 1382/10/17، کارخانه صنایع شیمیایی کاوه سودای مراغه دهه فجر امسال به بهره‌برداری می‌رسد
[2] پایگاه خبری نصرنیوز، 1397/11/08، نفوذ پساب بسیار خطرناک کاوه سودا به منابع زیرزمینی آب/ کارخانه کاوه سودا کاملا آلاینده و خطرناک است/ اشتغالزایی دلیل قابل توجیهی برای نادیده گرفتن محیط‌زیست نیست
[3] خبرگزاری مهر، 1389/02/08، بروز خسارات 25 میلیاردی/ پساب‌های کاوه سودا منطقه را غیرقابل سکونت کرد
[4] ایسنا، 1398/02/09، تعطيلی كارخانه كاوه سودای مراغه از فردا؛ مديرکل حفاظت محيط زيست آذربايجان شرقی: 800 هكتار اراضی مراغه و بناب بر اثر سهل‌انگاری مسئولان كارخانه از بين رفت
[5] ایسنا، 1398/02/10، عضو هيات علمی دانشگاه اروميه: پيکر نيمه جان درياچه اروميه با پسماندهای صنعتی دست به گريبان است
[6] ایسنا، 1397/12/01، حاشیه‌های ناتمام زیست محیطی یک کارخانه در مراغه
[7] ایرنا 1397/12/02، کاوه سودا آلودگی زیست محیطی ندارد