ویروسی با گستره عظیم

آنفلوانزاي فوق حاد پرندگان از بیماری‌های ویروسی واگیری است که طی دو دهه اخیر موجب کشتار و از بین رفتن طیور و پرندگان اهلی و وحشی شده و خسارات اقتصادی فراوانی را به نظام اقتصادی کشور و صنعت طیور وارد کرده و با به خطر انداختن امنیت غذایی و بهداشتی، چالشی جدی را برای دولت‌ها و سازمان‌های متولی بهداشت به وجود آورده است.

سال 2005 میلادی نخستین شیوع جهانی آنفلوانزای فوق حاد پرندگان بود که 65 کشور، درگیری با این بیماری را گزارش کردند. در اولین شیوع جهانی آنفلوانزا، بیشترین تلفات و درگیری برای سال‌های 2006 و 2008 ثبت شد. روند مرگ‌ومیر ناشی از این ویروس با شدت کمتر تداوم داشت و زیرنوع‌های بیماری تا سال 2012 به مرغداری‌های صنعتی و پرندگان روستایی همچنان آسیبب وارد می‌کرد. طی بازه زمانی 2005 تا 2012، 65 کشور درگیر با ویروس آنفلوانزای فوق حاد پرندگان (پرندگان اهلی)، 8345 شیوع را گزارش کردند که این میزان شیوع شامل 4 زیرنوع‌ از این ویروس بود.

دومین شیوع جهانی آنفولانزای فوق حاد پرندگان با اولین گزارش پدیدار شدن ویروس در سال 2013 از مزارع پرورش اردک در کشور چین آغاز شد. فعالیت‌های حداکثری ویروس آنفوانزا در سال 2015 تا 2017 مشاهده و 68 کشور جهان وجود این ویروس را گزارش کردند که در 7122 مورد شیوع، 12 زیرنوع ثبت شده است.

در نمودار (1) روند و تعداد شیوع جهانی ویروس آنفلوانزای فوق حاد پرندگان طی سال‌های 2005 تا 2108 ارائه شده است.

نمودار (1): شیوع جهانی آنفلوانزاي فوق حاد پرندگان گزارش‌شده از ژانویه 2005 تا آگوست 2018

ماخذ: سازمان جهانی بهداشت دام (OIE)، 2018

آنچه موج دوم شیوع ویروس آنفلوانزای فوق حاد پرندگان را نسبت به اولین شیوع بیماری متمایز کرده است، 12 زیرنوع‌ بیماری‌زای ویروس آنفلوانزای فوق حاد پرندگان است. این تنوع در زیرنوع ویروس بیماری‌ بیانگر این واقعیت است که ویروس آنفلوانزای پرندگان در سال‌های اخیر با جهش‌، نوآرایی، نوترکیبی ژنتیکی و انتقال ژن‌های حاصل از جهش به نسل‌های بعد خود، توانسته است بر تنوع و توانایی‌های خود بیفزاید (جدول (1)).

جدول (1): مقایسه دو شیوع جهانی بیماری آنفلوانزاي فوق حاد پرندگان در پرندگان اهلی

ماخذ: سازمان جهانی بهداشت دام (OIE)، 2018

فعالیت زیرنوع‌های ویروس در دومین شیوع جهانی آنفلوانزای فوق حاد پرندگان منجر به از بین رفتن حدود 122 میلیون پرنده (مرگ‌ومیر و حیوانات معدوم شده) در طول ژانویه 2013 تا آگوست 2018 شده است  که 58 درصد تلفات مربوط به آسیا، 23 درصد در منطقه آمریکا و 12 درصد در حوزه اروپا بوده است (جدول (2)).

جدول (2): تعداد تلفات ناشی از بیماری آنفلوانزاي فوق حاد پرندگان در طول ژانویه 2013 تا آگوست 2018 [1]

پراکندگی جغرافیایی زیرنوع‌های گزارش شده مشابه و یکسان نیست؛ به طوری که اروپا با 7 زیرنوع بیشترین تنوع ویروس را داراست و پس از آن آن، آسیا و آمریکا با 6 زیرنوع، آفریقا با 3 زیرنوع و اقیانوسیه با تنها یک زیرنوع در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. در جدول (3) زیرنوع‌های هر منطقه جغرافیایی اعلام شده است.

جدول 3: پراکندگی جغرافیایی انواع زیرنوع‌های مختلف بیماری آنفلوانزاي فوق حاد پرندگان ژانویه 2013 تا اوت 2018 [1]

آنفلوانزا؛ ویروسی با 4 خانواده

بر اساس محتوای آنتی‌ژن ویروسی، خانواده ویروس آنفولانزا از چهار عضو A، B، C و D تشکیل شده است. ویروس آنفلوانزای نوع A به عنوان بیماری‌زاترین عضو خانواده و با توانمندی بیمار کردن انسان‌ها و حیوانات، مسبب شیوع‌های بزرگ و جهانی آنفلوانزا بوده است. پرندگان و به خصوص پرندگان وحشی به عنوان میزبان ویروس نوع A عمل می‌کنند و به همین دلیل بیشترین تلفات نیز در پرندگان مشاهده شده است. بیماری‌زایی نوع B و C مختص انسان است و تاکنون بیماری ناشی از این دو نوع ویروس در سایر حیوانات مشاهده نشده است. بیماری ناشی از ویروس نوع B‌ از شدت کمتری نسبت به بیماری حاصل از نوع A برخوردار است و نوع C کم‌ترین میزان بیماری‌زایی را دارد [2 و 3]. ویروس نوع D کمیاب‌ترین نوع ویروس آنفلوانزا است که تنها در گاو گزارش شده است. امکان انتقال ویروس نوع D و بیماری‌زایی آن در انسان هنوز به اثبات نرسیده است [4].

عیال‌وارترین ویروس آنفلوانزا

ویروس آنفلوانزای نوع A تنها ویروس دارای زیرنوع است؛ وجود دو نوع آنتی‌ژن به نام‌های هماگلوتینین با 18 نوع و آنتی‌ژن نورامینیداز با 11 نوع در ساختار این ویروس از یک طرف و از طرف دیگر، امکان بازآرایی در ترکیب این دو آنتی‌ژن، امکان تشکیل زیرنوع‌های متعددی را برای ویروس نوع A فراهم آورده است، از این رو، نام‌گذاری زیرنوع‌های این ویروس بر اساس شماره آنتی‌ژن هماگلوتینین (H1 تا H18) و شماره آنتی‌ژن نورامینیداز (N1 تا N11) است [2 و 5].

شدت بیماری‌زایی زیرنوع‌های ویروس آنفلوانزای نوع ‌A مشابه نیست؛ به این معنا که زیرنوع‌های دارای هماگلوتینین نوع 1 تا 4 شدت بیماری‌زایی پایین‌تری دارند درحالی‌که زیرنوع‌های دارای هماگلوتینین نوع 5 و 7 (H5 و H7) شدت بیماری‌زایی شدید و فوق حادی را از خود بروز می‌دهند. از این­رو، ویروس عامل ایجاد بیماری آنفلوانزاي فوق حاد پرندگان تنها در زیرنوع‌های نوع H5 و H7 حضور دارند [3]. طی 13 سال گذشته (2005 تا 2018) زیرنوع‌های H5 و H7  در کشورهای مختلف شیوع پیداکرده و منجر به خسارت جانی و مالی قابل توجهی شده است. در بین چهار زیرنوع بیماری‌زای گزارش‌شده از ویروس آنفلوانزا، زیرنوع H5N1 بیشترین خسارت و تلفات را به ثبت رسانده است.

سهم قابل توجه انسان در انتشار ویروس

نقش پرندگان وحشی و مهاجر در انتقال و انتشار ویروس و گسترش مراکز بیماری غیر قابل‌ انکار است، اما عوامل دیگری از قبیل بازارهای سنتی خریدوفروش پرندگان، عدم رعایت اقدامات ایمنی و بهداشتی در مرغداری‌های صنعتی و جابه‌جایی و انتقال پرندگان مشکوک به بیماری، عدم معدوم‌سازی براساس استانداردهای تعریف شده، نقل‌وانتقال نهاده‌ها و محصولات آلوده نظیر تخم‌مرغ، گوشت مرغ و فرآورده‌های آن، کود مرغی و... نقش بسیار پررنگ‌تری در انتشار و انتقال بیماری به محیط‌های انسانی و حیوانی دارد و منجر به جای‌گیری و استقرار ویروس در طبیعت و چرخه صنعت طیور می‌شود. نمونه واقعی از استقرار ویروس در یک منطقه را می‌توان در شیوع زیرنوع‌های H7N9، H5N8، H5N1 و H5N6 طی سال‌های اخیر در طیور شرق آسیا، خاورمیانه و اروپا و شناسایی آن‌ها در پرندگان وحشی آسیا و اروپا [1 و2] دانست که مؤید وجود یک خطر پایدار به ویژه در منطقه خاورمیانه بوده و ضرورت اعمال مراقبت‌های شدید بهداشتی، نه تنها از سوی مقامات دامپزشکی در سطح مزارع پرورش طیور، بلکه از سوی تمامی اقشاری که با صنعت طیور در ارتباط هستند، بیش از پیش برای جلوگیری از وقوع شیوع‌های محلی و ملی است.