25 آوریل مطابق با 5 اردیبهشت ماه در سراسر جهان به عنوان روز جهانی مبارزه با مالاریا نامیده می‌شود. در دنیای امروز، بیماری مالاریا هنوز یکی از مهم‌ترین علل مرگ‌ومیر در بعضی از کشورهای در حال توسعه است. این کابوس در بسیاری از نقاط جهان و حتی در کشور ما، ایران، ریشه‌کن نشده و شعار روز جهانی بهداشت که توسط سازمان بهداشت جهانی تعیین می‌شود بر همین ناقلین کوچک و مخاطرات بزرگ آن متمرکز شده است.
در حال حاضر وجود بیماری مالاریا در 99 کشور دنیا گزارش شده است و حدود 3 میلیارد و 300 میلیون نفر در معرض خطر ابتلا به این بیماری قرار دارند. براساس آخرین تخمین سازمان جهانی بهداشت در سال 2017، تعداد مبتلایان به مالاریا در دنیا حدود 216 میلیون نفر بوده است. این بیماری تاکنون باعث مرگ 445 هزار نفر در دنیا شده که 306 هزار نفر از این تعداد، کودکان کمتر از 5 سال بوده‌اند.
بیماری مالاریا با نام‌های دیگری چون پالودیسم، تب‌ولرز، تب نوبه و تب متناوب شناخته می‌شود. انگل مالاریا توسط یک تیره از پشه‌ها به نام «آنوفل» به انسان منتقل می‌شود. خود کلمه مالاریا یک کلمه ایتالیایی و به معنای هوای بد (Mal-Aria) است و منظور از آن تعریف بیماری با ویژگی‌های تب متناوب است که ایتالیایی‌ها در گذشته وجود آن را ناشی از هوای بد و مناطق باتلاقی می‌دانستند.
انتشار بیماری مالاریا به این صورت است که پس از گزش پشه آنوفل ماده و خونخواری از فرد بیمار، انگل مالاریا وارد بدن پشه می‌شود و پس از تکثیر به دنبال گزش فرد سالم، تعدادی انگل مالاریا (اسپروزوئیت) همراه با بزاق، وارد جریان خون فرد می‌شود. پس از ورود انگل مالاریا به بدن انسان، مرحله نسجی اولیه در کبد و چرخه شیزوگونی خونی آغاز می‌شود و به حدی می‌رسد که تب‌ولرز و سایر نشانه‌های بالینی، ایجاد می‌شود.
به طور کلی پشه و موجودات ریز، قدرت زیادی در ایجاد بیماری و حتی به بازی گرفتن پزشکان و دانشمندان دارند. از این رو، هنگامی که ناقلان مالاریا 50 درصد سلامت مردم دنیا را تهدید می‌کنند و سالی یک میلیون نفر بر اثر ابتلا به این بیماری فوت می‌کنند، بزرگی بیماری مالاریا نمایان می‌شود.
بیماری مالاریا به عنوان یک تهدید قلمداد می‌شود و این تهدید ریشه در چند مساله دارد و مهم‌ترین آن ناقلین است؛ موجوداتی که قدرتشان از انسان بیشتر بوده و دسترسی به آنها ساده نیست و علم و تکنولوژی بشر را به بازی می‌گیرند. موجودی که در ظاهر عقل ندارد، اما علیه اقدامات دانشمندان کار می‌کند و هر آنچه رشته‌اند را پنبه می‌کند به گونه‌ای که 17 درصد بار بیماری‌ها را ناقلین عهده دارند. این در حالی است که برای این بیماری واکسنی وجود ندارد و تحقیقات برای تولید واکسن تاکنون به نتیجه نرسیده است.
مالاریا؛ بیماری بومی ایران
عامل انتقال مالاریا، پشه آنوفل است. این بیماری، بومی ایران است و نقش شبکه بهداشتی، کارشناسان و مراکز تحقیقات در کنترل این بیماری قابل توجه و ارزشمند است.
و براساس اعلام سازمان بهداشت جهانی، با توجه به میزان بروز انگلی سالانه، وضعیت ناقلان، نحوه انتشار بیماری و آمارهای دریافتی و درجه‌بندیی که بین استان‌ها صورت گرفته است، کشور به سه منطقه از نظر این شاخص‌ها تقسیم می‌شود:
1- منطقه شمال رشته کوه‌های زاگرس
2- منطقه جنوب و جنوب غربی
3- منطقه جنوب شرقی کشور.
اداره کنترل مالاریای وزارت بهداشت، منبع اولیه ورود مالاریا به ایران را همسایه‌های شرقی کشور به‌ویژه پاکستان عنوان کرده است. موارد ثانوی بیماری مالاریا از طریق نیش پشه به دیگران منتقل می‌شود و در استان‌های کرمان، هرمزگان و سیستانوبلوچستان مواردی از آن مشاهده می‌شود.
بر اساس آخرین گزارش‌های دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور، تعداد موارد بومی مالاریا در پنج سال گذشته از حدود ۸۰۰۰ مورد به کمتر از ۱۰۰ مورد در پایان سال 1396 رسیده و در سال گذشته هیچ موردی از مرگ بر اثر بیماری مالاریا ثبت و گزارش نشده است.
تشخیص و درمان بیماری مالاریا همانند سایر بیماری‌های واگیر در تمام واحدهای بهداشتی درمانی شهری و روستایی انجام می‌شود. براساس اعلام سازمان بهداشت جهانی، در سال‌های اخیر، انتقال محلی مالاریا در ۱۱ شهرستان کشور گزارش شده که اکثر این شهرستان‌ها مربوط به استان سیستانوبلوچستان بوده است. همچنین با اجرای برنامه‌های پیشگیرانه، سازمان بهداشت جهانی، ایران را به‌عنوان یکی از کشورهای موفق و پیشرو در جهان در زمینه حذف مالاریا مطرح کرده است.
انواع پشه آنوفل در ایران
پشه آنوفل، ناقل و میزبان نهایی انگل مالاریا است. از بین ۴۸۳ نوع آنوفلی که در دنیا شناسایی شده ۷۰گونه قادر
به انتقال بیماری مالاریا هستند که از این میان ۴۰ گونه در مناطق مختلف جهان به عنوان ناقل اصلی مالاریا شناخته شده‌اند. در ایران ۲۹گونه آنوفل شناسایی شده که ۷ گونه از آنها به عنوان ناقلین قطعی بیماری مالاریا شناخته شده‌اند و عبارتند از:
آنوفل سوپرپیکتوس: درتمام فلات مرکزی ایران و در مناطق کوهستانی، کوهستانی شمال و تپه ماهورهای جنوب به میزان متغیر وجود دارد. در دشت‌های ساحلی کناره دریای خزر و خلیج فارس به مقدار کم وجود دارد.
آنوفل ماکولی‌پنیس: در تمام مناطق ساحلی دریای خزر و قسمت بزرگی از دشت و مناطق نیمه کوهستانی قسمت‌های مرکزی و غربی و شرقی ایران فعال است.
آنوفل ساکاروی: در منطقه جنوب شرقی ساحل دریای خزر، در آذربایجان کناره رود ارس و دریاچه ارومیه، مناطق مرکزی تهران، قزوین، همدان و اصفهان، مناطق غربی و جنوب غربی و مناطق جنوبی در استان فارس (شیراز و کازرون) پراکنده است.
آنوفل کولیسیفازیس: این آنوفل در مناطق مختلف استان سیستانوبلوچستان، قسمت‌های شرقی استان هرمزگان و جنوب شرقی استان کرمان انتشار دارد.
آنوفل استفنسی: در تمام مناطق ساحلی دشت و تپه ماهورهای مناطق جنوبی ایران از دامنه جنوبی رشته کوه‌های زاگرس به پایین و دره‌های آن در استان‌های خوزستان، فارس، بوشهر، کرمان، هرمزگان و سیستانوبلوچستان انتشار دارد. همچنین در ایلام و گیلانغرب وجود دارد.
آنوفل فلوویاتیلیس: درتمام مناطق تپه ماهوری جنوب ایران، دامنه جنوبی زاگرس از منطقه قصرشیرین و گیلانغرب تا شرقی‌ترین منطقه جنوبی ایران در سیستانوبلوچستان انتشار دارد.
آنوفل دتالی: انتشار آن تقریبا مشابه آنوفل فلوویاتیلیس است به‌اضافه چند کانون محدود و مجزا، مانند یزد، محلات نزدیک همدان و حدود شرقی کویر نمک (منطقه طبس).
نشانه‌های بیماری مالاریا
«مالاریا» در ابتدا با نشانه‌های مقدماتی نظیر خستگی، احساس درد در عضلات، سردرد، تهوع و استفراغ، تب‌ولرزهای خفیف و درد در ناحیه کمر ظاهر می‌شود و علائم اولیه آن ممکن است با برخی بیماری‌های ویروسی و آنفلوآنزا اشتباه گرفته شود. در برخی موارد این بیماری به‌صورت عفونت حاد، در بیشتر موارد وخیم و گاهی طولانی و با ویژگی‌های تب متناوب و لرز، کم‌خونی و بزرگی طحال و گاه با ویژگی‌های ساده یا کشنده دیگر خودنمایی می‌کند.
درمان بیماری
«مالاریا» یک بیماری شدید است که می‌تواند بالفعل کشنده باشد -به ویژه وقتی که عامل آن مالاریا فالسی پاروم باشد. طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی در مناطق بومی باید درمان را حداکثر تا ۲۴ ساعت بعد از ظهور نخستین نشانه‌ها آغاز کرد. بیماری مالاریا به دو دسته تقسیم می شود:
* بیماری مالاریای خفیف (خوش‌خیم) که درمان آن نیازی به بستری ندارد و با روش دارودرمانی طی یک دوره چند روزه برطرف می‌شود.
* بیماری مالاریای شدید که باید بستری صورت گیرد؛ در حال حاضر انواع بدخیم مالاریا به بسیاری از داروها مقاوم است.
در مناطقی که بیماری مالاریا غیربومی است باید بیماران را تحت قرنطینه قرار داد، سپس برای درمان اقدام کرد.
روش‌های مبارزه با مالاریا
روش‌های مبارزه با لارو (مرحله نابالغ) پشه ناقل مالاریا شامل: بهسازی محیط، مبارزه مکانیکی، شیمیایی و بیولوژیکی است.
مبارزه مکانیکی شامل پر کردن گودال‌ها و آبگیرها، زهکشی و خشکاندن منابع آبی غیرقابل استفاده است.
روش مبارزه شیمیایی با مالاریا به عنوان آسان‌ترین و موثرترین روش مبارزه با این بیماری، استفاده می‌شود. انتخاب حشره‌کش شیمیایی مناسب به عوامل متعددی از جمله نوع فرمولاسیون، نوع ناقل، وضعیت آب‌وهوایی منطقه و... بستگی دارد.